Άη Στράτης: Πώς ένας σεισμός γκρέμισε το μισό νησί και πώς η χούντα των συνταγματαρχών το υπόλοιπο

Ξημέρωμα, σαν σήμερα, 20 Φεβρουαρίου του 1968, ένας σεισμός συγκλόνισε τον Άη Στράτη, το μικρονήσι του Αιγαίου με τη μεγάλη ιστορία: τα μισά σπίτια γκρεμίστηκαν, τα άλλα μισά τα γκρέμισε η Χούντα!

Στα σκληρά κι απόμακρα χώματα του Άη Στράτη πάτησαν μύθοι της Ελλάδας κι άφησαν διακριτικό κι ελαφρύ το χνάρι τους… Τόπος εξορίας το μικρό κομμάτι γης του βορειοανατολικού Αιγαίου με ιστορία που πονάει.

Ο «εθνάρχης» Ελευθέριος Βενιζέλος διέκρινε πρώτος την χρησιμότητα της απομακρυσμένης νήσου και εκτόπισε πρώτα ποινικούς κρατούμενους κι έπειτα τους… πιο επικίνδυνους, τους «κομουνιστάς», αφήνοντάς τους στο έλεος των ανέμων και των καταιγίδων.

Ο «αναμορφωτής» Ιωάννης Μεταξάς έστειλε ταξίδι στον τόπο του μαρτυρίου όσους τον αντιπολιτεύονταν! Εκεί, στον Άη Στράτη, ο τοπικός σταθμάρχης της Χωροφυλακής σκότωσε τρεις από τους εκτοπισμένους πριν παραδώσει τους υπόλοιπους στον γερμανικό στρατό κατοχής! Κι όσοι έμειναν στο παραδαρμένο νησί, τότε, πέθαναν από την πείνα και τις κακουχίες. Με την Απελευθέρωση, ο Άη Στράτης «έκλεισε» για τους εξόριστους. Όχι όμως για πολύ.

Το 1947 υποδέχτηκε και πάλι τους «εχθρούς του έθνους», που ανάμεσά τους σεργιάνιζαν, έγραφαν, τραγουδούσαν ή σκάρωναν μουσική κάποιοι επικίνδυνοι για το κράτος, όπως ο Κώστας Βάρναλης, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Τάσος Λειβαδίτης, ο Μενέλαος Λουντέμης, ο Μάνος Κατράκης… Κι από κοντά ο Ηλίας Ηλιού, ο Στέφανος Σαράφης, ο Κώστας Γαβριηλίδης. Τόπος συνάντησης πνεύματος και υψηλής διανόησης, ο Άι Στράτης! Από το 1947 μέχρι και το 1962, που έκλεισε οριστικά το «Στρατόπεδον Πειθαρχημένης Διαβιώσεως Εκτοπισμένων» πέρασαν από το νησί κοντά στους 9.000 εξόριστους· οι περισσότεροι αριστερών πεποιθήσεων.

Ο σεισμός ήταν η αρχή...

Το ξημέρωμα της 20ης Φεβρουαρίου του 1968, μια μέρα σαν σήμερα δηλαδή, ισχυρός σεισμός έντασης 7,1 Ρίχτερ τράνταξε το μικρονήσι του Αιγαίου. Είκοσι κάτοικοι άφησαν την τελευταία τους πνοή στα χαλάσματα, 39 τραυματίστηκαν και πάνω από 175 σπίτια κατέρρευσαν, ακόμη 397 υπέστησαν βλάβες που δεν ήταν δυνατόν να επιδιορθωθούν και 1.951 απλά υπέστησαν ρωγμές.

Τότε πολλοί κάτοικοι του νησιού έφυγαν και δεν γύρισαν πίσω ποτέ. Και η ιστορία του νησιού θάφτηκε κάτω από τα γκρεμισμένα σπίτια. Η Απριλιανή Δικτατορία αδιαφόρησε προσπαθώντας να αφήσει τα αμαρτήματα των προκατόχων της να χαθούν στα ερείπια.
«Ο σεισμός έδωσε την ευκαιρία, σε εκείνους που μετέτρεψαν αυτούς τους τόπους σε χώρους μαρτυρίου και ντροπής, να εξαφανίσουν, εκούσια ή ακούσια, τα υλικά ίχνη αυτού του εγκλήματος» γράφει ο καθηγητής - συγγραφέας Γιώργος Νικολακάκης, στο φωτογραφικό λεύκωμα «ΑΗ ΣΤΡΑΤΗΣ – ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΙΧΝΗ 1940-1970, αρχείο Βασίλη Μανικάκη» μία έκδοση του υπουργείου Αιγαίου. Τι συνέβη τότε; Ο παλιός οικισμός απαλλοτριώθηκε και συνεργεία του στρατού κατεδάφισαν ό,τι είχε μείνει όρθιο κι ένας νέος ομοιόμορφος οικισμός ανεγέρθηκε στη μοναδική πεδινή έκταση του νησιού, σε εντελώς ακατάλληλη τοποθεσία, σε χώρο με μεγάλη υγρασία, εκτεθειμένο σε πλημμύρες. Ο μοναδικός πλέον οικισμός του Αγίου Ευστρατίου, χτισμένος στο βορειοδυτικό τμήμα του νησιού, διατηρεί ελάχιστα δείγματα από την αλλοτινή παραδοσιακή αρχιτεκτονική του.

Και καταλήγει ο Γιώργος Νικολακάκης: «Ο μεγάλος σεισμός του Φεβρουάριου του 1968, που κατέστρεψε τα περισσότερα κτίσματα του Άη Στράτη, σηματοδοτεί το τέλος μιας εποχής. Μοιάζει με την τελευταία πράξη μιας αρχαίας τραγωδίας, όπου η Φύση, με τη μορφή του Εγκέλαδου, ανέλαβε να ολοκληρώσει την καταστροφή και να δώσει ένα απρόσμενο τέλος»…

Το 1998 ο συνταξιούχος ναυτικός και κάτοικος του νησιού, Σπύρος Βλαστός, είχε διηγηθεί: «Ήταν δικτατορία τότε και δε μπορούσαμε να μιλήσουμε! Απ’ τη στιγμή που έγινε ο σεισμός είχανε βάλει στο μυαλό τους, δεν ξέρω για ποιο λόγο, να καταστρέφουν τα πάντα και να τα φτιάξουν απ’ την αρχή. Ίσως ήθελε η κυβέρνηση να δείξει πως ό,τι έλεγε το έκανε και προωθούσε τα πράγματα γρήγορα. Τα σπίτια που μας δώσανε δεν ήταν δωρεάν. Το 70% της αξίας το πληρώναμε εμείς και μόνο το 30% έκανε δωρεά το κράτος. Όλα αλλάξαν από τότε. Πιο πριν ήξερες τη γειτονιά σου, τους συγγενείς σου, τους φίλους που ‘μέναν κοντά, ενώ με τα σεισμόπληκτα σπίτια, όπως τα μοίρασαν, άλλος βρέθηκε στην ανατολή κι άλλος στη δύση… Άλλαξε η ζωή στο νησί»…

Σήμερα, στο κτίριο του πρώτου διδακτηρίου του νησιού, το οποίο στα χρόνια του εκτοπισμού πολιτικών εξόριστων χρησιμοποιήθηκε ως αναρρωτήριο λειτουργεί το «Μουσείο Δημοκρατίας». Το κτίριο δεν είχε σοβαρές ζημιές από τον σεισμό και αποκαταστάθηκε το 2007.
*Οι φωτογραφίες είναι από το άλμπουμ του Βασίλη Μανικάκη.