Ανάβει στο Λιτόχωρο η σπίθα του Ελληνικού Εμφύλιου: οι Κεντρώοι Πρωθυπουργοί που τον διεξήγαγαν, το αίμα Αμερικανών που δεν χύθηκε και οι μεγαλύτερες απώλειες από το 1830

Μια μέρα σαν σήμερα, 31 Μαρτίου του 1946, άναψε στο Λιτόχωρο της Πιερίας η θρυαλλίδα που ανατίναξε ολόκληρη τη χώρα: Ελληνικός Εμφύλιος! Κεντρώοι Πρωθυπουργοί τον διεξήγαγαν· οι φίλιες δυνάμεις των Αμερικανών δεν θρήνησαν ούτε έναν νεκρό, ούτε τραυματία, ενώ οι οδυνηρές απώλειες των Ελλήνων ξεπέρασαν εκείνες της γερμανικής κατοχής!

Το βράδυ, στις 30 του Μάρτη του 1946 το Λιτόχωρο ήταν ήσυχο. Πάνω του έπεφτε βαριά η σκιά του μεγαλόπρεπου Ολύμπου. Άμα νύχτωσε για καλά, οι κάτοικοι μαζεύτηκαν, οι περισσότεροι, στα σπίτια τους. Γιατί την άλλη μέρα έπρεπε να πάνε να ψηφίσουν.

Στα λιγοστά καφενεία οι παλιοί ρητόρευαν και διηγούνταν στους νέους τα προπολεμικά: εκλογές, δημοψηφίσματα, κινήματα, βενιζελικοί, βασιλικοί και άλλα. Μια προσμονή κατείχε μάλιστα και τους νέους γιατί αυτές θα ήταν οι πρώτες εκλογές έπειτα από δέκα ολόκληρα χρόνια. Στον Σταθμό της Χωροφυλακής, οι λιγοστοί άντρες ήταν κάπως ανήσυχοι, όπως άλλωστε και σε όλους τους μικρούς Σταθμούς, που ήταν απομονωμένοι. Ένιωσαν όμως μια μικρή ανακούφιση όταν κατέφθασε ένα τμήμα Εθνοφυλακής για την φρούρηση των εκλογικών τμημάτων.

Εκεί γύρω στις 10, όσοι κάτοικοι είχαν πια ξαπλώσει, ξύπνησαν έντρομοι από έναν ορυμαγδό πυρός, που ακούστηκε στην παρυφή του χωριού. Πυροβολισμοί, ριπές από αυτόματα όπλα ακόμα και εκρήξεις σαν από χειροβομβίδες ή ίσως και από όλμους. Πετάχτηκαν πάνω οι χωροφύλακες και οι εθνοφύλακες με τα όπλα στα χέρια. Ο σαματάς όλο και πλησίαζε προς το Σταθμό της Χωροφυλακής. Η φρουρά έριχνε στα τυφλά δίχως να καταλαβαίνει καλά καλά ποιοι ήταν οι επιτιθέμενοι. Όσοι ντόπιοι ήταν παλιοί ΕΑΜίτες οι ΕΛΑΣίτες χαμογελούσαν πονηρά. Ανάμεσα στις εκρήξεις και τα κροταλίσματα των αυτομάτων όπλων, ξεχώριζαν οι κραυγές - συνθήματα γνώριμα και ένα τραγούδι αντάρτικο συμβολικό: «…Βροντάει ο Όλυμπος, αστράφτει η Γκιώνα, μουγκρίζουν τ’ Άγραφα, σείεται η στεριά»… Αυτοί ήξεραν καλά ποιος ήταν ο επιτιθέμενος.

Μια πολύ καλά οργανωμένη και βαριά οπλισμένη ομάδα ένοπλων αριστερών χτυπούσε το Λιτόχωρο. Κύριος στόχος της επίθεσης ήταν δύο κτίρια του χωριού, όπου στεγάζονταν χωριστά οι χωροφύλακες και οι εθνοφύλακες. Οι ένοπλοι είχαν πιάσει προηγουμένως όλα τα σημεία που δέσποζαν του Λιτόχωρου και αφού μπήκαν στο χωριό χωρίς να γίνουν αντιληπτοί εγκατέστησαν πολυβόλο ακόμα και στο καμπαναριό της εκκλησίας! Ο αιφνιδιασμός της φρουράς υπήρξε πλήρης και η μάχη που ακολούθησε άνιση. Μέσα σε λίγη ώρα ο Σταθμός της Χωροφυλακής περικυκλώθηκε, ενώ κάποιοι χωροφύλακες δεν πρόλαβαν καν να σηκωθούν από τα κρεβάτια τους· κείτονταν νεκροί.
Το κτίριο πήρε φωτιά από εμπρηστικές χειροβομβίδες και μέσα σε μια κόλαση από φωτιά και πυροβολισμούς οι λιγοστοί χωροφύλακες αντιστάθηκαν για κάποιες ώρες. Την ίδια τύχη είχαν και οι εθνοφύλακες που προσπάθησαν να αντισταθούν χωρίς όμως αποτέλεσμα. Η ομάδα των ένοπλων αριστερών παρέμεινε στο Λιτόχωρο μέχρι να ξημερώσει και έπειτα διέφυγε προς τις δασώδεις πλαγιές του Ολύμπου.

Οι απώλειες της φρουράς ήταν 6 χωροφύλακες, ένας λοχίας και ένας στρατιώτης - προφανώς εθνοφύλακες - νεκροί. Την επόμενη ημέρα η εφημερίδα «Ελευθερία» πρόσθεσε στους νεκρούς και την εκτέλεση δύο ακροδεξιών πολιτών από ενόπλους στο Αγγελοχώρι της Βέροιας, χιλιόμετρα μακριά από το Λιτόχωρο. Στις 3 Απριλίου η εφημερίδα «Καθημερινή» εξέδωσε και τον... τελικό αριθμό των απωλειών 12 χωροφύλακες και στρατιώτες νεκροί!

Στο Λιτόχωρο τώρα, είχαν επιτεθεί 60 ένοπλοι και όχι 100 όπως διαδίδονταν, ενώ τα περί χρήσης όλμων ελέγχονταν ως υπερβολικά. Η επιχείρηση του Λιτόχωρου - και αυτό είναι το σημαντικότερο - ήταν σαφώς διατεταγμένη από υψηλά κλιμάκια. Ο έχων την ευθύνη στη Μακεδονία, Μάρκος Βαφειάδης, υποστήριξε ότι η επιχείρηση είχε διαταχθεί από τη στρατιωτική επιτροπή Μακεδονίας για να δοθεί ένα σκληρό μάθημα σε ομάδα ταγματασφαλιτών που τρομοκρατούσε ολόκληρη την περιοχή του Λιτόχωρου. Η οργάνωση της επιχείρησης είχε ανατεθεί στον διαβόητο από την κατοχή καπετάνιο Υψηλάντη - Αλέξη Ρόσιο και τον λιγότερο γνωστό Ευριπίδη Καπετάνο – Πάνο. Το πράσινο φως ή ακόμα και την προσωπική εντολή για μια εντυπωσιακή ενέργεια, λίγες ώρες πριν από τις εκλογές, είχε δώσει ο ίδιος ο Νίκος Ζαχαριάδης· αυτό είναι κάτι περισσότερο από σίγουρο, γιατί δεν ήταν δυνατόν να αποφασίσουν μόνοι τους για μια επίθεση ανάλογης κλίμακας, με τις συνθήκες που επικρατούσαν το 1946, οι καπετάνιοι της Μακεδονίας.

Γι’ αυτό και τελικά πιστεύτηκε, ότι η επιχείρηση αυτή οριοθέτησε την έναρξη του Εμφυλίου. Δεδομένου όμως ότι η επιχείρηση στο Λιτόχωρο δεν ακολουθήθηκε αμέσως από κλιμάκωση άλλων επιθέσεων στην υπόλοιπη χώρα, το πιθανότερο είναι ότι η επιχείρηση αποτελούσε μια προειδοποιητική βολή προς την κυβέρνηση.

Ο στρατηγός Θρασύβουλος Τσακαλώτος έγραψε ότι «τη νύκτα της 30 - 31 Μαρτίου του 1946 κάτω από τας σφαίρας των επαναστατών εις το Λιτόχωρον ήρχισεν η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ». Και ο αντιστράτηγος Θωμάς Πετζόπουλος χαρακτήρισε την επίθεση στο Λιτόχωρο σαν την «πανηγυρικωτέρα διακήρυξη του ΚΚΕ, ότι αρχίζει την ένοπλη εξέγερσιν».

«Έτσι άρχισε ο ένοπλος αγώνας»

Και η θέση του «Ριζοσπάστη»: Την αρχή του δολοφονικού οργίου αποτέλεσε η δολοφονία στη Θεσσαλονίκη του Λιτοχωρίτη Βάργκα ή Βράγκα, στελέχους της ομάδας μεραρχιών Μακεδονίας του ΕΛΑΣ, λίγες μέρες μετά την είσοδο του τελευταίου στη Θεσσαλονίκη. Λίγους μήνες μετά, το μοναρχοφασιστικό τάγμα της Εθνοφυλακής, που εγκαταστάθηκε στην Κατερίνη έκαψε τη νύχτα της 7 προς 8 Μάρτη 1945 το κενοτάφιο των πεσόντων αγωνιστών της Αντίστασης, που είχε στηθεί στην πλατεία της πόλης. Τις επόμενες μέρες απολύουν τους δωσιλόγους εγκληματίες, συνεργάτες των Γερμανών, που τους είχε συλλάβει και παραδώσει ο ΕΛΑΣ.

Τους οπλίζουν και τους οργανώνουν σε τρομοκρατική ομάδα. Σπάζουν και πυρπολούν τα γραφεία του ΕΑΜ, της ΕΠΟΝ, του ΚΚΕ, του Εργατικού Κέντρου. Επιτίθενται με φασιστική κτηνωδία στη Λέσχη της ΕΠΟΝ και διαλύουν την καλλιτεχνική βραδιά, που ήταν αφιερωμένη στους αποστρατευμένους ΕΛΑΣίτες. Χτυπούν με όπλα τους συγκεντρωμένους, σπάνε τα μουσικά όργανα και μετατρέπουν σε ερείπιο τη Λέσχη. Καταλαμβάνουν τα γραφεία της Περιφερειακής Επιτροπής του ΚΚΕ, που ήταν στο χτίριο «Αθανασιάδης» και τα μετατρέπουν σε φυλακή και άντρο βασανιστηρίων εκατοντάδων αγωνιστών, που συλλαμβάνανε. Στις 30 Μάρτη, 33 καταδιωκόμενοι αγωνιστές, οπλισμένοι και με επικεφαλής τον Υψηλάντη και τους Ανδρεάδη, Τζαβέλα, Φωτεινό κ.ά., χτυπούν και εξοντώνουν το σταθμό Χωροφυλακής και τους παρακρατικούς τρομοκράτες. Οι απώλειες των δεύτερων ήταν 13 νεκροί, που μεταφέρθηκαν στην Κατερίνη.

Έτσι άρχισε ο ένοπλος αγώνας ενάντια στο ματοβαμμένο μεταβαρκιζιανό καθεστώς. Το χτύπημα του Λιτόχωρου ήταν η αρχή της ένοπλης πάλης του ΔΣΕ. Η ομάδα, που χτύπησε το Λιτόχωρο, μαζί και με άλλους καταδιωκομένους αγωνιστές, αποτέλεσαν και το πρώτο ένοπλο συγκρότημα. Το Λιτόχωρο σηματοδότησε σε όλη την Ελλάδα την ένοπλη πάλη.

Η πρώτη πράξη του Ψυχρού Πολέμου

Ο Ελληνικός Εμφύλιος θεωρείται ως η πρώτη πράξη του Ψυχρού Πολέμου στη μεταπολεμική ιστορία και ήταν η πολεμική σύγκρουση με τις μεγαλύτερες απώλειες που γνώρισε η Ελλάδα από το 1830 έως τότε.
Υπολογίζεται ότι κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου 1946 – 1949 έχασαν τη ζωή τους περίπου 70.000 αντιμαχόμενοι Έλληνες, περισσότεροι από όσους στον πόλεμο του '40 και στην κατοχή μαζί!

Συγκεκριμένα: στις μάχες του Γράμμου- Βιτσίου, το 1948, που διήρκεσαν πάνω από 2 μήνες (Ιούνιος-Αύγουστος), σκοτώθηκαν 7 έως 12 χιλιάδες άνθρωποι - ανάλογα με τις εκτιμήσεις των ιστορικών. Μία άλλη επίπτωση ήταν ο εξαιρετικά μεγάλος αριθμός των προσφύγων ή με τη βία μετακινηθέντων (μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονταν και χιλιάδες παιδιά - Παιδομάζωμα - που είτε στάλθηκαν από το ΔΣΕ σε ανατολικές χώρες, είτε μετακινήθηκαν και εγκαταστάθηκαν προσωρινά σε «παιδουπόλεις», κυρίως στη βόρεια Ελλάδα.

Χαρακτηριστική του αριθμού των προσφύγων είναι η αναφορά στο «Μνημόνιο για το ελληνικό προσφυγικό πρόβλημα», που εστάλη, στις 8 Οκτωβρίου του 1949, προς το αμερικανικό υπουργείο Εξωτερικών από την ελληνική κυβέρνηση. Ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Τσαλδάρης δήλωνε πως ο αριθμός των καταφυγόντων και φυγόντων του Εμφυλίου Πολέμου ανερχόταν σε 684.607 ανθρώπους (μεταξύ των οποίων 77.822 καταφυγόντες από την πληττόμενη περιοχή της πόλης της Καστοριάς). Από αυτούς, αναφέρεται ότι 166.000 πρόσφυγες είχαν επαναπατρισθεί ως τότε και άλλοι 225.000 θα επαναπατρίζονταν σύντομα. Επίσης, μέχρι το 1956, υπήρχαν αιχμάλωτοι στρατιωτικοί του Εθνικού Στρατού σε στρατόπεδα εργασίας στην Αλβανία και σε άλλες χώρες του Ανατολικού Μπλοκ.

Οι απώλειες που προκλήθηκαν σε ανθρώπινες ζωές, παραγωγικές εγκαταστάσεις, κοινωνικές υποδομές και πολιτικούς θεσμούς ήταν τόσο μεγάλες που υπονόμευσαν τις προοπτικές ανασυγκρότησης και ανάπτυξης της χώρας για περισσότερες από μία γενιά. «Το τίμημα υπήρξε τόσο βαρύ που κάνει τον Εμφύλιο του 1946-1949 να είναι μακράν η πιο ολέθρια και παράλογη πράξη αυτοκαταστροφής στη νεότερη ελληνική ιστορία», γράφει στο βιβλίο του «Το τίμημα του Εμφυλίου: Συγκρούσεις & Κατάρρευση στην Ελλάδα, 1946-1949» (εκδόσεις Επίμετρο), ο Νίκος Χριστοδουλάκης, καθηγητή Οικονομικής Ανάλυσης στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρώην υπουργός. Ο Γεώργιος Αβέρωφ καταθέτει άλλους αριθμούς στο δικό του βιβλίο: «Φωτιά και Τσεκούρι» εκδόσεις Εστία: «Η άμεση υλική καταστροφή εξαιτίας του Εμφυλίου ανήλθε σε περίπου 250 εκατ. δολάρια σε σταθερές τιμές του 1948, ενώ προσθέτοντας τις ζημίες σε κατοικίες, το κόστος μετεγκατάστασης και τον χρόνο εργασίας που χάθηκε από την εσωτερική μετατόπιση πληθυσμών εκτιμούσε ότι οι απώλειες συνολικά έφτασαν το 1 δισ. δολάρια σε τιμές του 1948»

Ο 3ος Εμφύλιος του 20ου αιώνα

Ο Ελληνικός Εμφύλιος ήταν ο τρίτος κατά σειρά εμφύλιος πόλεμος του 20ου αιώνα στον ευρωπαϊκό χώρο. Ο πρώτος είχε γίνει στη Ρωσία το 1917 μεταξύ των Μπολσεβίκων του Λένιν και του Λευκού Στρατού, του οργανωμένου από παλιούς τσαρικούς αξιωματικούς. Ο δεύτερος ήταν ο Ισπανικός (1936 1939) ανάμεσα στους Φαλαγγίτες του Φράνκο και τους Αριστερούς. Και στους δύο αυτούς εμφυλίους, ξένες δυνάμεις παρενέβησαν έμμεσα ή άμεσα, ανάλογα με τις τότε ιδεολογικές τους τοποθετήσεις. Στον Ελληνικό Εμφύλιο, οι τρεις γειτονικές κομμουνιστικές χώρες: Γιουγκοσλαβία, Αλβανία, και Βουλγαρία παρείχαν αμέριστη υλική και ηθική βοήθεια στον Δημοκρατικό Στρατό. Η εντολή είχε δοθεί από τη Σοβιετική Ένωση, αλλά ο ίδιος ο Στάλιν έπαιξε ένα οικτρό παιχνίδι, εμπαίζοντας συχνά τους έλληνες κομμουνιστές.

Από την άλλη όχθη, οι Βρετανοί έπαιξαν περισσότερο πολιτικό ρόλο στο παρασκήνιο και τα λίγα βρετανικά στρατεύματα που είχαν μείνει στην Ελλάδα παρέμειναν αμέτοχα στις εχθροπραξίες. Από την άνοιξη του 1947 όμως όταν οι Αμερικανοί με το Δόγμα Τρούμαν διακήρυξαν την απόφασή τους, να μην επιτρέψουν την κομουνιστοποίηση σε ζώνες επιρροής τους, πρόσφεραν στις ελληνικές κυβερνήσεις άφθονη υλική βοήθεια, όμως μέχρι τη λήξη του Εμφυλίου δεν χύθηκε ούτε μία σταγόνα αμερικανικού αίματος!

Η Δεξιά απλά παρακολουθούσε

Η ιδιαιτερότητα του Εμφυλίου 1946 - 1949 έγκειται στο ότι συνέπεσε με τη σιωπηρή έναρξη του ακήρυχτου Ψυχρού Πολέμου μεταξύ Δύσης και Ανατολής. Επίσης θα πρέπει να επισημάνουμε τα εξής: Τον πόλεμο από κυβερνητικής πλευράς δεν τον διεξήγαγε η Δεξιά! Από τον Ιανουάριο του 1945 μέχρι τον Ιανουάριο του 1950 την εξουσία ασκούσαν συνολικά 16 κυβερνήσεις με εναλλαγή 9 πρωθυπουργών. Από τους 9 αυτούς ηγέτες, οι 7 προέρχονταν από το Δημοκρατικό Κέντρο και μόνον 2 από την αμιγή συντηρητική παράταξη: ο Κωνσταντίνος Τσαλδάρης και ο Δημήτριος Μάξιμος· ο τελευταίος ήταν περισσότερο τεχνοκράτης. Η θητεία του Τσαλδάρη ως πρωθυπουργού σε διάφορες περιόδους καλύπτει το πολύ 10 μήνες. Η θητεία του ακραιφνούς κεντρώου και αρχηγού των Φιλελευθέρων Θεμιστοκλή Σοφούλη ως πρωθυπουργού φθάνει τους 28 μήνες, δηλαδή περισσότερο από κάθε άλλον. Ο Σοφούλης διεξήγαγε και τις μοναδικές βουλευτικές εκλογές του 1946 και ήταν πρωθυπουργός στις κρισιμότερες φάσεις του Εμφυλίου. Από την άλλη όχθη, ο Δημοκρατικός Στρατός δεν υπήρξε ούτε δημοκρατικός, ούτε και στρατός με την αυστηρή έννοια της λέξης· ήταν κατά βάση κομμουνιστικός. Ο όρος «αντάρτες» για τους άντρες του Δημοκρατικού Στρατού χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα από τον Ευάγγελο Αβέρωφ.

«Κάναμε λάθος τότε» είπε ο στρατηγός Θρασύβουλος Τσακαλώτος και ο Μάρκος Βαφειάδης απάντησε: «Μάλλον στρατηγέ μου». Ο Μάρκος Βαφειάδης συναντήθηκε με το Θρασύβουλο Τσακαλώτο το 1984 και μ' αυτή τη στιχομυθία έβαλαν τέλος στην εμφύλια σύρραξη. Οι νεκροί όμως δεν τους άκουσαν...

Πηγές: Αλέξανδρου Ζαούση «Η Τραγική Αναμέτρηση» - εκδόσεις Ωκεανίδα, Γεωργίου Αβέρωφ Τοσίτσα «Φωτιά και Τσεκούρι» - εκδόσεις Εστία, Δημήτρη Ζαφειρόπουλου «Ο Aντισυμμοριακός Aγώνας 1945-1949» - εκδόσεις Καστανιώτη, Πολυμέρη Βόγλη «Η αδύνατη επανάσταση - Η κοινωνική δυναμική του εμφυλίου πολέμου» - εκδόσεις Αλεξάνδρεια, εφημερίδα Ριζοσπάστης, εφημερίδα Καθημερινή.