Μια άθλια ξεχασμένη ιστορία: Πριν ακόμα ο Χίτλερ ανακαλύψει τους Εβραίους τους έκαιγαν στη Θεσσαλονίκη - Πογκρόμ από φασίστες πρόσφυγες

Και να μια εσκεμμένα ξεχασμένη άθλια ιστορία. Γνωρίζετε το πογκρόμ των Εβραίων της Θεσσαλονίκης από οργανωμένους φασίστες κυρίως Μικρασιάτες, πριν ακόμα ο Χίτλερ... ανακαλύψει τους Εβραίους;

Είναι μια θλιβερή διαπίστωση: η Ιστορία γράφεται μεν από τους νικητές - κάποιες φορές κι από τους ηττημένους - αλλά διαβάζεται και μελετάται μονάχα από τους ανήσυχους και εκείνους που δεν βολεύονται από όσα τους προσφέρονται, μόνο!

Κομμάτια Ιστορίας σημαντικά, αποκρύπτονται σαν τις παλιές αμαρτίες στα σκοτεινά συρτάρια της λήθης κι όταν μια τηλεοπτική σειρά όπως για παράδειγμα Το Βραχιόλι της Φωτιάς, που προβάλλεται από την ΕΡΤ1, σκαλίζει το παρελθόν σαν να αναδεύει βορβορώδη στάσιμα νερά, σε ζαλίζει η αποφορά της Ιστορίας και διερωτάσαι: Μα είναι δυνατόν; Έχουν γίνει τέτοια αίσχη; Πώς δεν το είχα διαβάσει τόσα χρόνια;

Γνωρίζαμε για τις θηριωδίες των Ναζί στη Γερμανία, στην Πολωνία και σε πολλές χώρες της κατεχόμενης Ευρώπης εναντίων των Εβραίων· ακούσαμε ή διαβάσαμε για τα πογκρόμ εναντίον των αλλοθρήσκων, για τους εξευτελισμούς, τις δολοφονίες, τους προπηλακισμούς, τους εμπρησμούς των καταστημάτων και των σπιτιών τους και φρίττουμε ακόμα. Είχαμε μείνει άναυδοι με την ταινία Ο Μεγάλος Δικτάτωρ του Τσάρλι Τσάπλιν και έχουμε καθηλωθεί από τα ντοκιμαντέρ που καταπιάνονται με το Ολοκαύτωμα. Για τα δικά μας όμως, αυτά που συνέβησαν στον τόπο μας, πολύ πριν οι Ναζί περάσουν τα Οχυρά και υψώσουν τη Σβάστικα στην Ακρόπολη, έχουν γνώση οι πολλοί; Πολύ αμφιβάλουμε!

Η φασιστική οργάνωση των προσφύγων

Μια ξεχασμένη άθλια ιστορία, έχει να κάνει με τη δράση της φασιστικής οργάνωσης «ΕΕΕ» της Θεσσαλονίκης που ιδρύθηκε από Μικρασιάτες πρόσφυγες και κυνήγησε απηνώς τους Εβραίους!
Την ονόμαζαν «3Ε» από τα αρχικά των τριών λέξεων του ονόματός της: «Εθνική Ένωσις Ελλάς». Ήταν η πιο ισχυρή φασιστική - αντισημιτική οργάνωση που έδρασε στη Βόρεια Ελλάδα με κέντρο τη Θεσσαλονίκη. Η οργάνωση έμεινε στην Ιστορία για το γεγονός ότι ιδρυτικά μέλη της ήταν Μικρασιάτες Πρόσφυγες, με κορύφωση της δράσης τους το πογκρόμ του Κάμπελ ή εμπρησμό του Κάμπελ στην εβραϊκή συνοικία της Καλαμαριάς το 1931. Στο πογκρόμ του Κάμπελ θα αναφερθούμε πιο κάτω, αφού επιχειρήσουμε μια περιληπτική αναφορά στην «3Ε».

Η φασιστική οργάνωση ιδρύθηκε το 1927 στη Θεσσαλονίκη από πρόσφυγες Μικρασιάτες. Να τονίσουμε εδώ ότι την εποχή εκείνη, λίγα χρόνια πριν από τη Μεγάλη Ύφεση, μια 10ετία μετά τον Μεγάλο Πόλεμο και σχεδόν 10 χρόνια πριν από το ολοκαύτωμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου - η περίοδος που καταχωρήθηκε στα βιβλία της Ιστορίας ως Μεσοπόλεμος - επικρατεί στον κόσμο κύμα ανασφάλειας, ξενοφοβίας και ακραίου αυταρχισμού. Εθνικιστικές,  ακραίων πεποιθήσεων, οργανώσεις όπως η ΕΕΕ, ήταν έτοιμες να προβούν σε βιαιότητες κατά του οποιουδήποτε αποκαλούμενου «εχθρού» σε πολλές μεγάλες πόλεις της Ευρώπης και όχι μόνο. Πριν από την ΕΕΕ υπήρχαν ανάλογης πολιτικής χροιάς οργανώσεις όπως η «Ένωσις Ελλήνων Φασιστών», η «Λεγεών Εθνικής Σωτηρίας», ή το «Εθνικοσοσιαλιστικόν Κόμμα Ελλάδος», ή ακόμη και ο «Εθνικός Σύλλογος Οπλαρχηγών ο Ακρίτας» που ιδρύθηκε το 1926 στη Θεσσαλονίκη επίσης.

Στις 20 Ιανουαρίου του 1927 ιδρύθηκε η ΕΕΕ κυρίως από οπαδούς του Βενιζέλου με πρώτο προσωρινό πρόεδρο τον Αλέξανδρο Ουσταπασίδη, στη συνέχεια πρόεδρο τον ράφτη Γεώργιο Κοσμίδη και ανάμεσα στα ηγετικά στελέχη της, τον δημοσιογράφο Νικόλαος Φαρδή, αρχισυντάκτη της εφημερίδας «Μακεδονία» που χρησιμοποιούσε την πέννα του σαν αιχμή του δόρατος κατά των κομουνιστών και των αλλόθρησκων. Η ΕΕΕ εξελίχθηκε σύντομα σε παραστρατιωτική οργάνωση· έμβλημά της ο δικέφαλος αετός, στολή των μελών της τα κίτρινα πουκάμισα και οι μαύρες μπότες, που παρέπεμπαν στο Βυζάντιο· τα αξιόμαχα μέλη της οργάνωσης φορούσαν χαλύβδινα κράνη (έτσι απέκτησαν και το όνομα Χαλυβδόκρανοι) κυκλοφορούσαν στους δρόμους κραδαίνοντας ξύλινα ρόπαλα (κλομπ) και η καταγωγή των περισσοτέρων ήταν Μικρασιάτικη, που πίστευαν στην ανωτερότητα και την καθαρότητα της ελληνικής φυλής…

Σύμφωνα με το άρθρο 2 του Καταστατικού της οργάνωσης, η ΕΕΕ λειτουργούσε επίσημα ως σωματείο αλληλοβοήθειας, οικονομικής ενίσχυσης κι εύρεσης εργασίας στα μέλη της. Ωστόσο, η πραγματική της ταυτότητα ήταν άλλη: αντισημιτική, αντικομμουνιστική κι αντικοινοβουλευτική παραστρατιωτική οργάνωση, που απέβλεπε (και) στην επέκταση των γεωγραφικών συνόρων της χώρας!

Στήριξη από το πολιτικό κατεστημένο

Στα εγκαίνια των Γραφείων της οργάνωσης, στις 4 Ιανουαρίου του 1931, παραβρέθηκαν ο Γενικός Διοικητής Μακεδονίας, Στυλιανός Γονατάς (δημιουργός των Ταγμάτων Ασφαλείας στην περίοδο της κατοχής), ο δήμαρχος της Θεσσαλονίκης και άλλα επιφανή στελέχη του δημόσιου βίου της πόλης. Να σημειώσουμε ότι ο Πρόεδρος της ΕΕΕ, Γεώργιος Κοσμίδης, ήταν πρόσφυγας εμποροράπτης από την Κωνσταντινούπολη και ήταν σχεδόν αναλφάβητος!

Μέλη της οργάνωσης οι Τριεψιλίτες, όπως αποκαλούνταν, απαρτίζονταν κυρίως από έφεδρους αξιωματικούς, ανθρώπους με εθνικιστικά και αντισλαβικά αισθήματα, των οποίων η δράση ήταν γνωστή ήδη από την εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας. Επιπλέον, μέλη της ΕΕΕ ήταν άτομα κυρίως νεαρής ηλικίας από χαμηλά κοινωνικά στρώματα· πολλοί Πόντιοι, κυρίως τουρκόφωνοι, πρόσφυγες, οι οποίοι όντας οπαδοί του βενιζελισμού εντάχθηκαν στην ΕΕΕ κι αργότερα επάνδρωσαν τα σώματα ενόπλων δυνάμεων για την πάταξη απεργών!

Πρώτος στόχος, οι Εβραίοι! Και δευτερεύων; Οι καθημερινές συγκρούσεις με κομμουνιστές στη διάρκεια απεργιακών κινητοποιήσεων, καθώς τα μέλη της ΕΕΕ είχαν αναλάβει οιονεί ρόλο «προστάτη» των αφεντάδων και των συμφερόντων τους. Οι φασίστες της 3Ε συνεργαζόταν με την αστυνομία, κάτω από την ομπρέλα προστασίας των κρατικών αρχών στα εργατικά ζητήματα, απειλούσαν, ξυλοκοπούσαν, ακόμα και δολοφονούσαν ανθρώπους που προκαλούσαν «επαναστάσεις».

Η Μακαμπή και η φωτιά

Και ήρθε και η ώρα των Εβραίων. Τον Αύγουστο του 1930, στη Σόφια πραγματοποιήθηκε η γιορτή της Μακαμπή (Γυμναστικός Σύλλογος Μακκαβαίων γνωστός σαν Γυμναστικός Σύλλογος Μακαμπή) της χώρας για τα 25 χρόνια από την ίδρυσή της. Στη γιορτή κλήθηκε και η Μακαμπή της Θεσσαλονίκης (μαζί με την Μακαμπή Αθηνών είναι οι μοναδικοί αθλητικοί σύλλογοι των Ελλήνων Εβραίων που συνεχίζούν να λειτουργούν μέχρι σήμερα). Η εφημερίδα «Μακεδονία», «αποκάλυψε» τότε ότι η Μακαμπή της Θεσσαλονίκης είχε ταχθεί «υπέρ της αυτονόμησης της ελληνικής Μακεδονίας». Σε κύριο άρθρο που υπέγραφε ο αρχισυντάκτης της εφημερίδας Νίκος Φαρδής, γινόταν γνωστό ότι τάχα υπήρχε συνωμοσία Εβραίων, Βουλγάρων, Κομμουνιστών και Καθολικών εις βάρος της Μακεδονίας.

Το μίσος κατά των Εβράιων καλλιεργείτο συστηματικά και μεθοδικά. Το καλοκαίρι του 1931, πολλοί οπλισμένοι, ανάμεσα τους και μέλη της ΕΕΕ, επιτέθηκαν στα γραφεία της Μακαμπή, προκαλώντας τραυματισμούς και υλικές ζημιές. Την επόμενη μέρα, ομάδες των εθνικιστών, συμπεριλαμβανομένης και της ΕΕΕ, σε συνέδριο που πραγματοποίησαν, αποφάσισαν τη διάλυση της Μακαμπή, ενώ η κυβέρνηση Βενιζέλου προσπάθησε να δικαιολογήσει  τη στάση των εθνικιστών εναντίον της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης στη Βουλή!

Υπό την ανοχή των Αρχών πολλαπλασιάζονται οι επιθέσεις εναντίον Εβραίων και την Κυριακή 28 Ιουνίου παραστρατιωτικές ομάδες εθνικιστών εισβάλλουν σε εβραϊκή συνοικία και επιτίθενται στους κατοίκους της. Η «Μακεδονία» της Δευτέρας κατάγγειλλε τους Εβραίους ως υποκινητές των αιματηρών επεισοδίων και κάλεσε τον λαό να «τους τελειώσει». Αυτό ήταν. Αυτοί που περίμεναν με τα τσεκούρια και τα μαχαίρια στα χέρια είχαν λάβει το μήνυμα.
Στη φτωχογειτονιά του Κάμπελ, που βρισκόταν στα περίχωρα νότια της Θεσσαλονίκης, στο δρόμο προς Γεωργική Σχολή, κατοικούσαν σε παράγκες πάνω από 200 εβραϊκές οικογένειες. Το βράδυ της 29ης Ιουνίου του 1931 οι παραστρατιωτικοί, οι ζηλώσαντες τα απεχθή εγκλήματα και τα αίσχη των Μελανοχιτώνων και των διαβόητων Γερμανών των Sturmabteilung - «SA», επιτέθηκαν στην περιοχή· μπήκαν σε καφενείο και υποχρέωσαν τους θαμώνες να φύγουν κακήν κακώς. Δεν χρειάστηκε περισσότερο από μια ώρα για να καταστραφούν 11 σπίτια, το σχολείο, το φαρμακείο, το σπίτι του ραβίνου και η συναγωγή. Δεκάδες κάτοικοι τραυματίστηκαν και κάποια στιγμή έπεσε και ο πρώτος νεκρός: ένας χριστιανός φούρναρης, που πυροβολήθηκε στην κοιλιακή χώρα στην προσπάθειά του να προστατέψει Εβραίους! Κι ακολούθησαν κι άλλοι.

Την επομένη ημέρα, οι κομμουνιστές της Θεσσαλονίκης πραγματοποίησαν διαδήλωση εναντίον της ΕΕΕ και της κυβέρνησης. Η εφημερίδα «Ριζοσπάστης» έγραψε πως η ΕΕΕ είχε από πριν σχεδιάσει τον εμπρησμό, με την ανοχή των Αρχών, για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων της κυβέρνησης του Βενιζέλου. Από την άλλη, η εφημερίδα «Μακεδονία» ακολούθησε πιο μετριοπαθή στάση. Ο Στυλινός Γονατάς κατηγορήθηκε για «συμμετοχή» στα γεγονότα και απομακρύνθηκε από τη θέση του Γενικού Διοικητή Μακεδονίας (αργότερα η περιοχή Κάμπελ πήρε το όνομά του!). Οι έρευνες που διεξήχθησαν σχετικά με τον εμπρησμό της συνοικίας Κάμπελ, οδήγησαν στη σύλληψη 26 ατόμων και παραπέμφθηκαν σε δίκη, από τους οποίους οι περισσότεροι ήταν Πόντιοι πρόσφυγες από την Καλαμαριά και την Τούμπα. Αποτέλεσμα; Έως τα τέλη του 1931, η εξάπλωση της ΕΕΕ ισχυροποιήθηκε. Στη Θεσσαλονίκη τα μέλη της ΕΕΕ ξεπέρασαν τις 5.000 και ο προϋπολογισμός της οργάνωσης απογειώθηκε!

Προηγηθήκαμε του Αδόλφου Χίτλερ!

Κι εδώ σημειώστε κάποιες λεπτομέρειες που προκαλούν αποστροφή: Το 1933, μετά την άνοδο των Ναζί στην εξουσία στη Γερμανία, ο Αδόλφος Χίτλερ αποθάρρυνε δημοσίως τις «αναταραχές» και τις βιαιοπραγίες. Στην πράξη, όμως, επικρατούσε ανοχή και ενθάρρυνση των επιθέσεων εναντίον των Εβραίων. Η ενορχηστρωμένη, πανεθνική εκστρατεία συλλογικής βίας που έγινε γνωστή ως Kristallnacht (Νύχτα των Κρυστάλλων) στις 9 και 10 Νοεμβρίου 1938, ήταν το αποκορύφωμα μιας μεγαλύτερης περιόδου μεμονωμένων περιστατικών βίας εναντίον των Εβραίων στη Γερμανία. Κι έπειτα ξέσπασε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και η έννοια ανθρωπισμός κάηκε στα κρεματόρια των στρατοπέδων συγκέντρωσης, αλλά…
Αλλά στην Ελλάδα, στη Θεσσαλονίκη συγκεκριμένα, από το 1931, χρόνια πριν σκαρφαλώσουν στα ψηλά πατώματα της εξουσίας οι δήμιοι των Ναζί συνετελέσθη πογκρόμ (η λέξη πογκρόμ προέρχεται από το ρήμα της ρωσικής γλώσσας που σημαίνει «προκαλώ όλεθρο, συντρίβω») κατά των Εβραίων. Και η σκόνη του χρόνου σκέπασε απαλά το γεγονός και προκαλεί απορία, πώς μια ομάδα προσφύγων, κυνηγημένων από τον τόπο τους δηλαδή, ήταν η μπροστάρησα στις βιαιοπραγίες κατά συνανθρώπων τους! Και δεν μαθαίνουμε, δεν ακούμε, δεν μιλάμε πια γι’ αυτά!

Μόνο που κάποιες φορές ανοίγει το καπάκι της Ιστορίας και πλημμυρίζουν τα βοθρόνερα και η οσμή σου προκαλεί ναυτία. Κι έτσι για την Ιστορία, ξανά, να τελειώσουμε γράφοντας πως η ΕΕΕ διαλύθηκε από τη δικτατορία Μεταξά, ανασυστάθηκε το 1941 μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Ναζί και πολλά από τα μέλη της συμμετείχαν στα Τάγματα Ασφαλείας!

Στα βήματα του Μουσολίνι!

Πριν από όλα αυτά όμως, στις 18 Ιουνίου του 1933, η ΕΕΕ κατέβηκε στην «προς Αθήναις πορείας», μία πορεία 3.000 φασιστοειδών στα χνάρια της πορείας των Μελανοχιτώνων του Μουσολίνι προς τη Ρώμη, στην οποία πολλοί πολιτικοί επιφύλαξαν θερμή υποδοχή! Το βράδυ της 24ης προς 25ης Ιουνίου, μέλη του ΚΚΕ είχαν παραταχθεί κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής και πετροβολούσαν τα βαγόνια που είχαν σταθμεύσει στον σιδηροδρομικό σταθμό της Λάρισας, προκειμένου να αναβάλουν την πορεία της οργάνωσης. Ο Τύπος κατακεραύνωσε τους κομουνιστάς! Έπειτα από την επιτυχία της πορείας, η οργάνωση ΕΕΕ αφουγκράστηκε τη βούληση του λαού και γνωστοποίησε τον μετασχηματισμό της σε πολιτικό κόμμα· κατέβηκε στις εκλογές του 1936, αλλά δεν βρήκε παρά μόλις 505 ψήφους!

Το καλοκαίρι του 1941, έγιναν οι πρώτες συλλήψεις αριστερών ύστερα από υπόδειξη στελεχών της ΕΕΕ, ενώ παρέδωσαν στις κατοχικές αρχές ονομαστικό κατάλογο με τους Μασόνους της Θεσσαλονίκης. Καταλυτικό ρόλο στην αποδυνάμωση της ΕΕΕ διετέλεσε η εκτέλεση του ηγετικού στελέχους της Βασίλη Σκανδάλη, στη λαχαναγορά του Ρέντη, από την ΟΠΛΑ, τον Αύγουστο του 1944. Όταν οι Γερμανοί εγκατέλειψαν την Ελλάδα κυνηγημένοι από τον ΕΛΑΣ, πολλά από τα μέλη της ΕΕΕ ακολούθησαν τις ναζιστικές δυνάμεις «προκειμένου να δώσουν στα τελευταία οχυρά του Ράιχ την ύστατη μάχη»! Κι έπειτα αναζητούμε τις ρίζες της Χρυσής Αυγής… Ε, ρε Ιστορία που χρειάζεται σε πολλούς. Πογκρόμ στη Θεσσαλονίκη πριν ακόμα ο Χίτλερ… ανακαλύψει για τους Εβραίους!

Γράφει ο Μαρκ Μαζάουερ στο βιβλίο του «ΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΠΟΛΗ ΤΩΝ ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΩΝ - Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι»: Η ιστορία της Θεσσαλονίκης είναι μια από τις ξεχασμένες εναλλακτικές και τις λανθασμένες επιλογές, από ταυτότητες που υποθέτονται και απορρίπτονται. Για αιώνες Εβραίοι, Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι διαδέχονται ο ένας τον άλλον στην επικράτηση, κάθε λαός σκοπεύει να διαγράψει την παρουσία των προκατόχων του και το αποτέλεσμα είναι μια πόλη με εξαιρετικά πλούσιες πολιτιστικές παραδόσεις και μνήμες ακραίας βίας και γενοκτονίας, μια πόλη που επικαλύπτεται ενδοχώρα τόσο της Ευρώπης όσο και της Ανατολής». Τελικά το μόνο που μας διδάσκει η Ιστορία, είναι ότι τίποτε δεν μας έχει μάθει η Ιστορία… Κάθε τόπος έχει ζήσει τον δικό του Μεσάιωνα που προσπαθεί να κρύψει…

Πηγές: Σπύρου Κουζινόπουλου «Μελανές κηλίδες στην ιστορία της Θεσσαλονίκης», εκδόσεις ΙΑΝΟΣ, encyclopedia.ushmm.org, Μεταπτυχιακή εργασία Χριστιάνας Πιστόλα, του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών της Σχολής Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, εφημερίδες: ΕΘΝΟΣ, ΤΑ ΝΕΑ, Ελεύθερον Βήμα. Mark Mazower : Salonica, City of Ghosts : Christians, Muslims and Jews εκδόσεις HARPER COLLINS PUBLISHERS