Το μήνυμα της DeepSeek: Μια βόμβα στα ολιγαρχικά θεμέλια της Ψηφιακής και Πράσινης Ατζέντας

Η Τεχνητή νοημοσύνη και η Ψηφιακή και Πράσινη Ατζέντα

🕛 χρόνος ανάγνωσης: 13 λεπτά ┋

Η εμφάνιση στις 27 Ιανουαρίου 2025 του γλωσσικού μοντέλου (LLM - Large Language Model) τεχνητής νοημοσύνης (AI) R1 της DeepSeek, μιας κινεζικής νεοφυούς εταιρείας, είχε τόσο ασυνήθιστες συνέπειες στους επενδυτές της χρηματιστηριακής αγοράς της Νέας Υόρκης, ώστε προσέλκυσε την παγκόσμια προσοχή.

Ειδικότερα οδήγησε σε πτώση του δείκτη Nasdaq - των τιμών των μετοχών των τεχνολογικών εταιριών, μεγαλύτερη του 3% και στην απώλεια περισσότερο από 17% της χρηματιστηριακής κεφαλαιοποίησης της Nvidia: της εταιρίας που παράγει σχεδόν αποκλειστικά τα chips (αποκαλούνται GPUs) που χρησιμοποιούν οι κολοσσοί της ΑΙ όπως οι Alphabet, OpenAI, Microsoft και Meta για την εκπαίδευση των γλωσσικών τους μοντέλων και για το λόγο αυτό ήταν και ο κύριος αποδέκτης της επενδυτικής έκρηξης των τελευταίων ετών στην τεχνητή νοημοσύνη, με ετήσια έσοδα που έχουν τετραπλασιαστεί από το 2022.

Οι συνολικές απώλειες της χρηματιστηριακής αξίας της μετοχής της, αθροιζόμενες με αυτές των μετοχών των άλλων τεσσάρων μεγαλύτερων εταιριών που προσανατολίζονται στην τεχνητή νοημοσύνη ανήλθαν σε σχεδόν $750 δισεκατομμύρια σε μία ημέρα.

Η Τεχνητή νοημοσύνη και η Ψηφιακή και Πράσινη Ατζέντα

Η εξέλιξη αυτή έχει πολλαπλές υποδηλώσεις γιατί, αντανακλώντας τις - έστω ρηχές και αστάθμητες - πεποιθήσεις των επενδυτών, υπαινίσσεται ότι στον τρέχοντα χρόνο το Κινέζικο επιχειρηματικό μοντέλο τεχνητής νοημοσύνης υπερέχει αυτού των ΗΠΑ, με κριτήρια κόστους - ωφέλειας. Πέρα από την αυταπόδεικτη σημασία της για τον τεχνολογικό ανταγωνισμό Κίνας – ΗΠΑ, και για την αναζωπύρωση της διαμάχης αν το σημερινό επίπεδο των τιμών της αγοράς στις ΗΠΑ συνιστά μια «φούσκα» που πρόκειται σύντομα να σκάσει, η αναταραχή που δημιούργησε στην αγορά η DeepSeek εγείρει ευρύτερα ερωτήματα για τη βιωσιμότητα του υφιστάμενου επιχειρηματικού μοντέλου τεχνητής νοημοσύνης των ΗΠΑ. Όχι μόνο αναφορικά με την οικονομική αποτελεσματικότητά του αλλά και, από μια ευρύτερη σκοπιά, για τις κοινωνικές (συμπεριληπτικότητα) και τις περιβαλλοντικές (ενεργειακό αποτύπωμα και εκπομπές) προϋποθέσεις πάνω στις οποίες στηρίζεται.

Η τεχνητή νοημοσύνη είναι η πιο εμβληματική τεχνολογία της 4ης βιομηχανικής επανάστασης και από κοινού με τις τεχνολογίες βελτίωσης της αποδοτικότητας των μη ανανεώσιμων φυσικών πόρων (ως προς τις εισροές και τις εκπομπές) συνιστά τον πυλώνα της μεγέθυνσης στο νέο μοντέλο ανάπτυξης στη Δύση, της Οικονομίας της Γνώσης. Η παραγωγική αξιοποίηση των καρπών της, δηλαδή η απεριόριστη βελτίωση της παραγωγικότητας και η μετάβαση σε μια πράσινη οικονομία αντίστοιχα, όπως προωθείται επί σειρά ετών από τη νεοφιλελεύθερης έμπνευσης Ψηφιακή και Πράσινη Ατζέντα, έχει όμως συγκεκριμένες προϋποθέσεις: τη ριζική αύξηση της έντασης κεφαλαίου της παραγωγικής διαδικασίας (αύξηση του κεφαλαίου και μείωση της εργασίας ανά μονάδα εκροής) και την ριζικά μεγαλύτερη εξάρτησή της από την ενέργεια.

Τούτο γιατί οι νέες ψηφιακές τεχνολογίες απαιτούν πολύ περισσότερα κεφάλαια και πολύ λιγότερη εργασία και άρα περισσότερη ενέργεια (σε σχέση με τις βιομηχανικές αναλογικές τεχνολογίες) για την παραγωγική τους αξιοποίηση. Αυτή η αναγκαιότητα, σε συνδυασμό με το (τεράστιο) μέγεθος των απαιτούμενων κεφαλαίων και τους υφιστάμενους ισχυρούς ιδιοκτησιακούς περιορισμούς στη διάδοση της νέας γνώσης (νομοθεσία πνευματικής ιδιοκτησίας), όπως επιβάλλεται από αυτή την Ατζέντα, έχει οδηγήσει σε μια ολιγαρχική διάρθρωση του κυρίαρχου στην νέα Οικονομία κλάδου της υψηλής τεχνολογίας (βλ. τις 7 εταιρίες υψηλής τεχνολογίας - Magnificent Seven - στις ΗΠΑ). Η παρεπόμενη, εξ’ αιτίας αυτής της διάρθρωσης της κυρίαρχης Ατζέντας, γενικευμένη έκρηξη των κοινωνικών και οικονομικών ανισοτήτων, η απίσχναση της Δημοκρατίας και η διαπίστωση ότι οι νέες τεχνολογίες έχουν ένα αυξανόμενο περιβαλλοντικό αποτύπωμα, είχαν ήδη εγείρει – πολύ πριν την εμφάνιση της DeepSeek - βάσιμες ανησυχίες για τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα της ανάπτυξης. Η αντίδραση της αγοράς στην εμφάνιση της DeepSeek ρίχνει τώρα άπλετο φως σε αυτές τις ανησυχίες και τις υπογραμμίζει. Γιατί στο βαθμό που ο ολιγαρχικός προσανατολισμός αυτής της Ατζέντας αποτυπώνεται και εξειδικεύεται στη διάρθρωση του Δυτικού επιχειρηματικού μοντέλου τεχνητής νοημοσύνης, η συγκριτική ανάλυση της υπεροχής του μοντέλου της DeepSeek, επιτρέπει, με χειροπιαστά δεδομένα τώρα, την ανάδειξη των δομικών ανισορροπιών που χαρακτηρίζουν την Ψηφιακή και Πράσινη Ατζέντα. Κατ’ επέκταση υποδεικνύει τους μεγάλους άξονες της ρύθμισης η οποία απαιτείται στην αρχιτεκτονική της, με γνώμονα τη βιώσιμη ανάπτυξη. Σε τι συνίσταται λοιπόν η υπονοούμενη τρέχουσα υπεροχή του Κινέζικου επιχειρηματικού μοντέλου τεχνητής νοημοσύνης, ως προς αυτή τη διάσταση και τι υποδηλώνουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του για τη μακροπρόθεσμη κοινωνική και περιβαλλοντική βιωσιμότητα της ανάπτυξης στο πλαίσιο της Ψηφιακής και Πράσινης Ατζέντας;

Η σύγκριση των δύο μοντέλων τεχνητής νοημοσύνης

Ως προς τα απαιτούμενα κεφάλαια, το R1 της DeepSeek ενώ είναι συγκρίσιμο σε αποδόσεις με τα καλύτερα μοντέλα των κολοσσών του κλάδου, όπως η OpenAI, η Anthropic (συμμετέχουν Amazon και Google), η ChatGPT και η Meta, εντούτοις εκπαιδεύτηκε με ριζικά χαμηλότερο κόστος και χρησιμοποιώντας παλαιότερου τύπου και λιγότερο εξελιγμένα software και τσιπ GPU της Nvidia (λόγω των κυρώσων Biden) σε σχέση με τα υπερσύγχρονα που χρησιμοποιούν οι ανταγωνιστές της. Μέχρι τώρα, οι αμερικανικές εταιρείες έχουν εξαγγείλει τεράστια σχέδια δαπανών και προσπαθούν να συγκεντρώσουν τεράστια ποσά χρηματοδότησης για να τα υλοποιήσουν. Πράγματι, την ίδια ημέρα της εμφάνισης του R1 της DeepSeek, η Meta ανακοίνωσε άλλη μια επένδυση $65 δισεκατομμυρίων και λίγες ημέρες νωρίτερα ο πρόεδρος Trump ανακοίνωσε το έργο Stargate, μια νέα εταιρία που σκοπεύει να επενδύσει $500 δισεκατομμύρια σε τέσσερα χρόνια για τη δημιουργία νέων υποδομών ΑΙ για την OpenAI. Σε αντιδιαστολή, το R1 αναπτύσσεται σε μόλις ένα χρόνο με κόστος $6 εκατομμυρίων, μέγεθος κατά 95% χαμηλότερο από το OpenAI-o1. Εδώ έγκειται και η ανησυχία των επενδυτών: ότι αυτές οι δαπάνες είναι περιττές και, ακόμη περισσότερο, ότι θα πλήξουν την κερδοφορία των αμερικανικών εταιρειών εάν η DeepSeek μπορεί να προσφέρει εφαρμογές AI στο ένα δέκατο του κόστους. Δηλαδή το επιχειρηματικό της μοντέλο τεχνητής νοημοσύνης είναι μικρότερης έντασης κεφαλαίου από το αντίστοιχο των ΗΠΑ: παράγει συγκρίσιμα αποτελέσματα με λιγότερο κεφάλαιο και περισσότερη εργασία αλλά και με μικρότερη υπολογιστική δύναμη.

Ως προς τους περιορισμούς στη διάδοση της νέας γνώσης, το R1 της DeepSeek είναι «ανοιχτού κώδικα», δηλαδή οι μέθοδοι κωδικοποίησης και εκπαίδευσης είναι ανοιχτές σε όλους για αντιγραφή και ανάπτυξη. Δηλαδή το R1 προορίζεται για ελεύθερη εμπορική χρήση και η τεχνογνωσία του παρέχεται δημόσια, ώστε ένας χρήστης με γνώσεις λογισμικού και υπολογιστή με μικρή υπολογιστική δύναμη, έχει τη δυνατότητα να το ανασχεδιάσει από την αρχή, εισάγοντας και νέες παραμέτρους: δεν αποσκοπεί πρωτίστως στο εταιρικό κέρδος αλλά στην οριζόντια διάχυση, διεύρυνση και εμβάθυνση της γνώσης. Σε αντιδιαστολή, οι πληροφορίες για το σχεδιασμό των μοντέλων των δυτικών ανταγωνιστών της, όπως η OpenAI ή το Gemini της Google είναι «ιδιόκτητα» μυστικά, προστατευόμενα από το Νόμο. Αποτελούν δηλαδή ένα «μαύρο κουτί» για τα τρίτα μέρη: δεν συμβάλουν στη διάχυση αλλά αποκλείουν τη νέα γνώση από τρίτα μέρη και αποσκοπούν απλά στη μεγιστοποίηση των εταιρικών κερδών από την καθαρά εμπορική χρήση της (π.χ. όπως αναφέρεται η OpenAI στοχεύει σε έσοδα $100 δισεκατομμυρίων μέχρι το 2029).

Ως προς τη χρήση, το R1 τρέχει σε διακομιστές όλων εταιρειών, χωρίς κόστος, έτσι ώστε να μην απαιτείται η ενοικίαση των αντίστοιχων υπηρεσιών σε τεράστιες τιμές όπως συμβαίνει π.χ. με το μοντέλο του OpenAI.

Ως προς το περιβαλλοντικό αποτύπωμα, το μεγάλο ζήτημα για τις αμερικανικές εταιρείες τεχνητής νοημοσύνης και τους επενδυτές τους είναι ότι όπως δείχνει η DeepSeek, η κατασκευή τεράστιων κέντρων δεδομένων για τη στέγαση πολλαπλάσιων ακριβών τσιπ μπορεί να μην είναι απαραίτητη για την επίτευξη επαρκώς επιτυχημένων αποτελεσμάτων. Πέραν όμως της οικονομικής αποτελεσματικότητας, η λειτουργία των κέντρων δεδομένων έχει ένα μεγάλο περιβαλλοντικό αποτύπωμα, καθώς εμπλέκει τη διαχείριση νερού και ενέργειας καθώς και σπάνιων γαιών. Το νερό είναι απαραίτητο για να κρυώνουν τα κέντρα δεδομένων για την προστασία των τσιπς. Αναφέρεται ότι για να κρυώνουν οι μηχανές που εκπαίδευσαν το ChatGPT-3 της Microsoft απαιτήθηκαν 700.000 λίτρα νερού. Χρειάζονται επίσης τεράστιες ποσότητες ενέργειας. Η αναζήτηση στο ChatGPT υπολογίζεται ότι απαιτεί 10 φορές περισσότερη ενέργεια από μια αναζήτηση στο Google. Η εκπαίδευση των μοντέλων τεχνητής νοημοσύνης υπολογίζεται επίσης ότι απαιτεί 6000 φορές περισσότερη ενέργεια από μια Ευρωπαϊκή πόλη. Περισσότερη ενέργεια συνεπάγεται περισσότερες επιβλαβείς εκπομπές στο περιβάλλον. Τέλος, η κατασκευή μπαταριών για τα κέντρα δεδομένων απαιτεί μεγάλες ποσότητες λιθίου και κοβαλτίου. Η εξαγωγή τους απαιτεί τεράστια χρήση νερού που οδηγεί σε περιβαλλοντική μόλυνση. Συνάγεται κατά συνέπεια, ότι όσο μεγαλύτερα είναι τα κέντρα δεδομένων, τόσο μεγαλύτερο είναι και το περιβαλλοντικό τους αποτύπωμα.

Το μήνυμα: Η ρύθμιση της Ψηφιακής και Πράσινης Ατζέντας

Η Ψηφιακή και Πράσινη Ατζέντα προωθεί στην Ε.Ε. ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης το οποίο αποσκοπεί στη δημιουργία μιας οικονομίας της Γνώσης, με ψηφιακό εκσυγχρονισμό και με την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Έχοντας ως κύριο πυλώνα της την επιταχυνόμενη ανάπτυξη και παραγωγική αξιοποίηση των νέων ψηφιακών τεχνολογιών, όπως αυτών της τεχνητής νοημοσύνης, προϋποθέτει τη ριζική και επιταχυνόμενη αύξηση της εισροής κεφαλαίου και τη διαρκή αποδέσμευση εργασίας. Επηρεάζοντας έτσι ουσιαστικά τους συσχετισμούς κεφαλαίου – εργασίας και τεχνολογίας – φυσικών πόρων στην οικονομία, δρώντας καταλυτικά υπέρ των πρώτων, και διατηρώντας ένα αυστηρό νομικό πλαίσιο προστασίας της ιδιοκτησίας της νέας γνώσης, οδηγεί σε μια ολιγαρχική διάρθρωση της οικονομίας και στην κυριαρχία της από λίγους μεγιστάνες, όπως στην περίπτωση των κολοσσών της τεχνητής νοημοσύνης. Για το λόγο αυτό, δεν μπορεί παρά να εκπλήσσει η μέχρι σήμερα ένθερμη αποδοχή αυτής της Ατζέντας ακόμη και από πολιτικές δυνάμεις που αυτοπροσδιορίζονται ως προοδευτικές, έστω και αν η θέση τους αυτή απηχεί θεωρήσεις ότι δεν υπάρχει άλλος δρόμος.

Εδώ ακριβώς έγκειται το μήνυμα της DeepSeek: ότι υπάρχει εναλλακτική προοδευτική πολιτική. Ενώ για τον απλό παρατηρητή το μήνυμά της φαίνεται ότι περιορίζεται στη βιωσιμότητα του ακολουθούμενου μοντέλου τεχνητής νοημοσύνης των ΗΠΑ, όπως προκύπτει από την ανάλυση που προηγήθηκε, αυτό έχει ευρύτερες συνέπειες για τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα της Οικονομίας της Γνώσης όπως προωθείται από την Ψηφιακή και Πράσινη Ατζέντα και αμφισβητεί βάσιμα τον δήθεν αναγκαστικά ολιγαρχικό προσανατολισμό της. Θεωρώντας ως βιώσιμη την ανάπτυξη που χαρακτηρίζεται από την οικονομική αποτελεσματικότητα αλλά και από την κοινωνική συμπεριληπτικότητα και από την περιβαλλοντική βιωσιμότητα, δηλαδή την ανάπτυξη που εγγυάται τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα του βιοτικού επιπέδου (και όχι την ευημερία των δεικτών ESG-Περιβαλλοντική Κοινωνική Εταιρική διακυβέρνηση), η υπεροχή του μοντέλου της DeepSeek έναντι των Δυτικών ανταγωνιστών της, όπως προκύπτει από την ανάλυση των χαρακτηριστικών της, αναδεικνύει τρεις μεγάλους άξονες για τη ρύθμιση αυτής της Ατζέντας:

Τον έλεγχο του ρυθμού αύξησης της έντασης κεφαλαίου ως προς τις συνέπειές της στην κοινωνική και στη περιβαλλοντική διάσταση της ανάπτυξης
Τη μεταρρύθμιση του νομικού καθεστώτος προστασίας της γνώσης έτσι ώστε να επιτρέπει και να διευκολύνει τη διάδοση και διάχυση της νέας γνώσης
Τη θεσμοθέτηση νέων χρηματοδοτικών εργαλείων για τη μαζική κεφαλαιοδοτική υποστήριξη των αποδεσμευόμενων δυνάμεων της εργασίας, λόγω της τεχνητής νοημοσύνης, για την ανάπτυξη καινοτομιών και νέας γνώσης από τα κάτω.

Όπως δείχνει το παράδειγμα της DeepSeek, μια τέτοια δέσμη πολιτικών προϋποθέτει την ύπαρξη ενός κοινού κέντρου για το σχεδιασμό και τον προγραμματισμό των επενδύσεων στην τεχνολογία και στις τεχνολογικές δεξιότητες. Αυτό το κέντρο είναι το Κράτος και όχι οι τεράστιοι ιδιωτικοί τεχνολογικοί γίγαντες με επικεφαλής μεγιστάνες.

Η κούρσα της τεχνητής νοημοσύνης είναι ένα νέο μέτωπο για την ανθρωπότητα και μια σημαντική πτυχή του ανταγωνισμού Κίνας-ΗΠΑ. Αν και οι μετοχές της ΑΙ ανέκαμψαν τις επόμενες ημέρες στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης, καθώς έχουν και άλλες πολύ επικερδείς δραστηριότητες στο χαρτοφυλάκιό τους, η ομόθυμη στάση των εταιριών ήταν ότι θα συνεχίσουν να επενδύουν με αυξανόμενους ρυθμούς στην τεχνητή νοημοσύνη για τη βελτίωση της απόδοσης των μοντέλων τους. Η εμμονή στο επιχειρηματικό τους μοντέλο υποδηλώνει την έμφασή τους στις επενδύσεις κεφαλαίου. Θεωρούν ότι εταιρίες σαν την DeepSeek, που δεν έχουν σκοπό το κέρδος, δεν θα μπορέσουν να ανταποκριθούν στην κούρσα των επενδύσεων κεφαλαίου. Εντούτοις η επιτυχία της DeepSeek, προβάλλει και ένα εναλλακτικό μέλλον. Ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα εξελιχθεί τόσο πολύ ώστε οι περισσότεροι χρήστες θα είναι ευχαριστημένοι με φτηνά και επαρκή ως προς τις ικανότητές τους γλωσσικά μοντέλα και ότι τα μοντέλα αυτά θα καταλήξουν να είναι ισοδύναμα, εμπορευματοποιημένα προϊόντα που θα αποφέρουν μικρά κέρδη. Αυτό το μέλλον φαίνεται ελκυστικότερο από την εφιαλτική προοπτική να θυσιαστεί η κοινωνική και η περιβαλλοντική διάσταση της ανάπτυξης στη Δύση, προς χάριν της κούρσας των επενδύσεων κεφαλαίου μεταξύ Κίνας και ΗΠΑ για την προαγωγή της τεχνητής νοημοσύνης.