«Ελληνική τραγωδία»: Οι φώκιες Monachus monachus κρύβονται σε σπηλιές για να γλιτώσουν από τον υπερτουρισμό

Βαθιά σε μια θαλάσσια σπηλιά στις βόρειες Σποράδες, ένα ογκώδες σχήμα κινείται στο σκοτάδι.

Πρόκειται για μια τεράστια μεσογειακή φώκια μοναχός, ένα από τα σπανιότερα θαλάσσια θηλαστικά στον κόσμο, η οποία με μήκος έως 2,8 μέτρα και πάνω από 300 κιλά είναι επίσης ένας από τους μεγαλύτερους τύπους φώκιας στον κόσμο.

Όπως αναφέρει ο Guardian, το Πιπέρι, όπου η φώκια έχει βγει στη στεριά, είναι ένα αυστηρά προστατευόμενο νησί στο Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου και Βόρειων Σποράδων, τη μεγαλύτερη θαλάσσια προστατευόμενη περιοχή (MPA) της Ελλάδας και έναν κρίσιμο χώρο αναπαραγωγής για τις φώκιες. Μόνο ερευνητές έχουν δικαίωμα να βρίσκονται σε απόσταση τριών μιλίων από τις ακτές της, με άδεια από τον Οργανισμό Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (NECCA).

Η σημασία της μεσογειακής φώκιας στην Αρχαία Ελλάδα και η σύγχρονη απειλή της

Με παγκόσμιο πληθυσμό κάτω των 1.000 ατόμων, η Monachus monachus κατατάσσεται ως ευάλωτη στην Κόκκινη Λίστα της Διεθνούς Ένωσης Προστασίας της Φύσης (IUCN), αφότου πήρε «προαγωγή» από την κατηγορία «απειλούμενη» το 2023, μετά από δεκαετίες προσπαθειών διατήρησης που βοήθησαν στην αύξηση του πληθυσμού.

Σύμφωνα με την Εταιρεία για τη Μελέτη και Προστασία της Φώκιας Μοναχός (MOm), η Ελλάδα φιλοξενεί περίπου 500 φώκιες μοναχούς (από 250 τη δεκαετία του 1990), δηλαδή το μισό του παγκόσμιου πληθυσμού, οπότε έχει έναν μοναδικά σημαντικό ρόλο να διαδραματίσει στην εξέλιξη αυτών των σπάνιων θηλαστικών. Κάτι που φαντάζει λογικό, δεδομένου ότι οι φώκιες θεωρούνταν κάποτε ότι βρίσκονταν υπό την προστασία των μυθικών θεών Ποσειδώνα και Απόλλωνα.

Οι φώκιες μοναχοί κυνηγήθηκαν στη Μεσόγειο από προϊστορικούς χρόνους για το δέρμα, το κρέας και το λίπος τους. Αν και αυτή η απειλή έχει υποχωρήσει στην Ελλάδα, άλλες -όπως η παγίδευση σε αλιευτικά εργαλεία, η μείωση τροφής, η ρύπανση και η απώλεια οικότοπων- εξακολουθούν να υφίστανται.

Τώρα, σύμφωνα με τους συντηρητές της άγριας ζωής, ένας πολύ σύγχρονος κίνδυνος αναπτύσσεται εκθετικά και απειλεί την εύθραυστη ανάκαμψη: η αναπτυσσόμενη βιομηχανία θαλάσσιου τουρισμού της Ελλάδας. Ο υπερτουρισμός έχει αρνητική επίδραση σε ένα θηλαστικό που είναι ευαίσθητο στην ανθρώπινη παρουσία, λένε οι ομάδες άγριας ζωής.

Οι πρωτοβουλίες προστασίας και οι κυβερνητικές δεσμεύσεις

Αυτό το καλοκαίρι εφαρμόστηκαν αρκετές πρωτοβουλίες για να αντιστραφεί η κατάσταση, συμπεριλαμβανομένης της καμπάνιας «Seal Greece», μιας εθνικής εκπαιδευτικής εκστρατείας.

Περίπου την ίδια εποχή, το νησάκι Φορμίκουλα, ένας σημαντικός οικότοπος φώκιας στο Ιόνιο Πέλαγος, προστατεύτηκε πριν από την πολυσύχναστη καλοκαιρινή περίοδο με αυστηρή ζώνη απαγόρευσης εισόδου 200 μέτρων. Τον Οκτώβριο, ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης, επιβεβαίωσε ότι δύο μεγάλες θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές (MPA) πρόκειται να εφαρμοστούν. Εάν διαχειριστούν σωστά -και προς το παρόν η δομή διαχείρισης δεν είναι σαφής-, αυτές οι περιοχές θα μπορούσαν να προσφέρουν «σωσίβιο» στο είδος.

Πώς ο υπερτουρισμός άλλαξε τις συνήθειες της φώκιας

Στα νερά γύρω από το Πιπέρι, ο Άγγελος Αργυρίου, ανεξάρτητος φύλακας και θαλάσσιος βιολόγος, δείχνει προς μια ακτή που παρακολουθείται από κάμερα. «Συχνά βλέπουμε τις φώκιες να ξεκουράζονται σε αυτήν την παραλία», λέει. «Το γεγονός ότι αισθάνονται αρκετά ασφαλείς ώστε να βγαίνουν στη στεριά [για να ξεκουραστούν] σε ανοιχτό χώρο είναι ένα πολύ καλό σημάδι ότι τα μέτρα προστασίας λειτουργούν».

Οι φώκιες στην Ελλάδα άρχισαν να προστατεύονται στα τέλη της δεκαετίας του 1980 με τη MOm, η οποία έχει διασώσει μέχρι σήμερα περισσότερες από 40 ορφανές ή τραυματισμένες φώκιες. «Το κέντρο αποκατάστασής μας έχει συμβάλει σημαντικά στην ανάκαμψη του είδους», λέει ο πρόεδρος Πάνος Δενδρινός. «Πέρυσι, είδαμε μια θηλυκή φώκια να γεννά μετά την επανένταξή της. Αν σώσεις μία θηλυκή, μπορεί να γεννήσει 20 μικρά στη διάρκεια της ζωής της».

Οι φώκιες μοναχοί συνήθιζαν να συγκεντρώνονται σε παραλίες, αλλά πολλές μετακινήθηκαν σε σπηλιές σχετικά πρόσφατα λόγω του ανθρώπινου παράγοντα. Παρόλο που οι σπηλιές για τη γέννα μπορεί να προσέφεραν καταφύγιο από τους ανθρώπους, συχνά αποδείχτηκαν ακατάλληλοι χώροι για την ανατροφή των μικρών - τα βίαια κύματα μπορούν να τα χτυπήσουν στα βράχια, να τα πνίξουν ή να τα παρασύρουν στη θάλασσα.

Επιπλέον, οι σπηλιές δεν παρέχουν πλέον αξιόπιστα μέρη για κρυψώνα. Ακτές που κάποτε ήταν απομακρυσμένες είναι τώρα προσβάσιμες σε όλους, από ημερήσιους επισκέπτες με ενοικιαζόμενα σκάφη μέχρι ιδιωτικά γιοτ αγκυροβολημένα στον χώρο των φωκιών. «Μία εβδομάδα μετά τη γέννα, οι μητέρες φώκιες μοναχοί πηγαίνουν για ψάρεμα, αφήνοντας το μικρό μόνο του για ώρες», λέει ο Δενδρινός. «Αν κάποιος μπει μέσα στη σπηλιά, το μικρό μπορεί να πανικοβληθεί και να εγκαταλείψει τη σπηλιά. Η μητέρα του είναι απίθανο μετά να το βρει».

Μετά από 40 χρόνια παρακολούθησης της προστατευόμενης περιοχής Αλόννησου, ο Δενδρινός δηλώνει ότι η οργάνωσή του «βλέπει πλέον τις φώκιες να χρησιμοποιούν συστηματικά τις ανοιχτές παραλίες».

Τουρίστες εισέβαλαν στις σπηλιές αναπαραγωγής και χώριζαν τη μάνα από το παιδί

Ως ένας ακόμη σημαντικός οικότοπος για τις φώκιες, η Φορμίκουλα θα ενταχθεί στη νέα θαλάσσια προστατευόμενη περιοχή του Ιονίου. Το νησάκι βρίσκεται στο κέντρο ενός από τα πιο πολυσύχναστα ιστιοπλοϊκά περάσματα του κόσμου, αλλά σε αντίθεση με τους πιο γνωστούς γείτονές του, το Μεγανήσι και την Κεφαλλονιά, δεν εμφανιζόταν πολύ στον τουριστικό χάρτη μέχρι πρόσφατα.

Ο θαλάσσιος βιολόγος Τζόαν Γκονζάλβο από το Ινστιτούτο Έρευνας Tethys εξηγεί πώς ο τουρισμός έχει αφήσει το αποτύπωμά του στην περιοχή. «Πριν έξι, επτά, οκτώ χρόνια πετυχαίναμε φώκιες σχεδόν κάθε μέρα», θυμάται. «Βλέπαμε πέντε, έξι φώκιες στο νερό ταυτόχρονα, να κοινωνικοποιούνται, να κυνηγιούνται η μία με την άλλη.» Αλλά μαζί με τις εμφανίσεις των φωκιών ήρθαν και οι τουρίστες. «Αυτό που ήταν αρχικά συναρπαστικό γρήγορα μετατράπηκε σε εφιάλτη», λέει.

Τα πλήθη έρχονταν αναζητώντας «εμπειρίες με φώκιες», προσθέτει. Αντί να μελετά τα ζώα, ο Γκονζάλβο βρέθηκε να καταγράφει ανθρώπους που κυνηγούσαν τις φώκιες. Σε δύο περιπτώσεις, άνθρωποι μπήκαν σε σπηλιές αναπαραγωγής, προκαλώντας τον χωρισμό μητέρων και μικρών. Και στις δύο περιπτώσεις, τα μικρά εξαφανίστηκαν. Μία μέρα τον Αύγουστο του 2024, λέει, κατέγραψε περισσότερα από 50 σκάφη γύρω από τη μικρή ακτογραμμή του νησιού. «Σήμερα», λέει, «είμαστε τυχεροί αν δούμε μόνο μία ή δύο φώκιες».

Σε αντίθεση με την προστατευόμενη περιοχή της Αλόννησου, στη Φορμίκουλα δεν υπάρχουν φύλακες που να περιπολούν, και παρόλο που δεν είναι δική του αρμοδιότητα, ο Γκονζάλβο επισημαίνει ευγενικά στους κυβερνήτες των σκαφών ότι βρίσκονται σε απαγορευμένη περιοχή. «Είναι ακόμα νωρίς», λέει. «Αλλά η αδράνεια [η απουσία περιπολιών] με ανησυχεί. Χρειαζόμαστε να πάρουμε σοβαρά την εφαρμογή των νόμων».

Μετά τον υπερτουρισμό... η κρατική αναλγησία

Οι ΜΚΟ έχουν επανειλημμένα αναδείξει το ζήτημα ότι οι θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές αγνοούνται, συναντώντας την αδιαφορία. Μια μελέτη που δημοσιεύτηκε πέρυσι από εννέα περιβαλλοντικές οργανώσεις τόνιζε ότι «μόνο 12 (από 174) θαλάσσιοι τόποι Natura 2000 [προστατευόμενες περιοχές της ΕΕ] διαθέτουν καθεστώς προστασίας», και ακόμη κι αυτοί ήταν κατακερματισμένοι ή προσωρινοί.

Η ελπίδα είναι ότι οι νέες θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές θα φέρουν περιπολίες. «Η NECCA χρειάζεται περισσότερα σκάφη, περισσότερους ανθρώπους, περισσότερη εξουσία», λέει ο Δενδρινός, προσθέτοντας ότι οι φύλακες αυτή τη στιγμή αναφέρουν στη λιμενική αστυνομία, «μια διαδικασία χρονοβόρα και αναποτελεσματική».

Στη Φορμίκουλα, ο Γκονζάλβο ανησυχεί ότι ο χρόνος τελειώνει. «Αν δεν είμαστε σε θέση να προστατεύσουμε αυτόν τον σημαντικό οικότοπο, μια μικρή σταγόνα στη μέση του Ιονίου Πελάγους, για ένα από τα πιο χαρισματικά και απειλούμενα θαλάσσια θηλαστικά στον πλανήτη, υπάρχει πολύ λίγη ελπίδα για οτιδήποτε άλλο θέλουμε να προστατεύσουμε στους ωκεανούς μας».

Διαβάστε ακόμη

«Καμπανάκι» ΟΣΕ για το τμήμα ΣΚΑ - Οινόη: Ασυνήθιστα μεγάλος αριθμός θραύσεων - Συνεχείς οι βλάβες και οι καθυστερήσεις στον Προαστιακό

«Θύελλα» αντιδράσεων για τον Νίκο Παππά - Το παρασκήνιο της διαγραφής και το χρονικό με την επίθεση σε δημοσιογράφο

Στα «κάγκελα» οι αγρότες: Μήνυμα κλιμάκωσης στέλνουν από τα μπλόκα - Κρίσιμη σύσκεψη στις Σέρρες

Μητσοτάκης από Βρυξέλλες: Η «καρδιά» της Ελλάδας χτυπά στο ναυπηγείο του Λοριάν