Γιάννης Α. Φίλης στο ethnos.gr: «Αν πάσχετε από ήπια κατάθλιψη, ερεθίστε τη φαντασία σας με ένα καλό μυθιστόρημα»

🕛 χρόνος ανάγνωσης: 13 λεπτά ┋

Γιάννης Α. Φίλης (Copyright: Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων)

Ο Γιάννης Α. Φίλης γεννήθηκε στην Ασίνη του Ναυπλίου. Ως καθηγητής, ερευνητής και ακόμη και ως πρύτανης, έχει αφιερώσει τη ζωή του στην προώθηση και την εξέλιξη της επιστήμης, ενώ παράλληλα εχει εμπνεύσει και επηρεάσει αμέτρητους νέους επιστήμονες, συμβάλλοντας στην πρόοδο της ανθρώπινης γνώσης. Ωστόσο, δεν περιορίζεται μόνο στον χώρο της επιστήμης. Με το ίδιο πάθος, εξερευνά και ανακαλύπτει τον κόσμο της ποίησης και της πεζογραφίας. Σε κάθε δημιουργική του προσπάθεια, αναδεικνύει την ουσία της ανθρώπινης φύσης, τη δίψα του ανθρώπου για γνώση και έκφραση, καθώς και την ανεξάντλητη ικανότητά του ν' ανακαλύπτει τον κόσμο γύρω του με νέο και δημιουργικό τρόπο. Η κυκλοφορία του νέου του βιβλίου με τίτλο «Πολεμούσαμε σκιές», στάθηκε η αφορμή για να μιλήσουμε μαζί του για τη λογοτεχνία, την επιστήμη, αλλά και την κλιματική αλλαγή.

«Πολεμούσαμε σκιές» ο τίτλος του νέου σας βιβλίου. Μπορείτε να μας εξηγήσετε την έμπνευση και τη σημασία του; Ποιο μήνυμα θέλετε να μεταδώσετε μέσω αυτών των λέξεων στους αναγνώστες σας;

Στην τέχνη δεν με ελκύει κάποιο συγκεκριμένο μήνυμα αλλά η αφήγηση. Ο δημιουργός αφηγείται και ο αποδέκτης κατασκευάζει μια όψη του κόσμου μέσα από τη δική του ψυχοσύνθεση. Η τέχνη δεν είναι κβαντομηχανική, θεωρία φυσικής επιλογής ή μαθηματική θεωρία συστημάτων. Και αυτή είναι η ομορφιά της που συμπληρώνει εκείνη της επιστήμης. Αυτοί που πολεμούν σκιές στη μάχη ίσως πολεμούν κυριολεκτικά σκιές αντιπάλων στο σκοτάδι, ίσως τον τρόμο τους, ίσως τη σπατάλη της ζωής, ίσως τον ανθρώπινο παραλογισμό. Συμπληρώστε εσείς την παράγραφο.

Γιατί αποφασίσατε να θέσετε την πλοκή του βιβλίου σας στην προπολεμική Θεσσαλονίκη και να αφιερώσετε ένα μέρος της στον πόλεμο της Κορέας το 1953;

Η Θεσσαλονίκη είναι μια πόλη βουτηγμένη στην Ιστορία. Πολλές θρησκείες και φυλές άνθισαν και μαράθηκαν στα όριά της. Ήταν ένας κόσμος μέσα στον κόσμο. Το ανθρώπινο δράμα σε σύμπτυξη. Όσο για τον πόλεμο της Κορέας, αυτός ήταν ο αιματηρός πόλεμος που κατέληξε εκεί που ξεκίνησε, στον 38ο παράλληλο. Τουλάχιστον δυόμιση εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους και μια χώρα καταστράφηκε ολοκληρωτικά στο πλαίσιο του ανταγωνισμού τριών αυτοκρατοριών, ΗΠΑ, ΕΣΣΔ, Κίνας. Στην πορεία των δέκα χιλιάδων χρόνων του πολιτισμού τσαλαβουτάμε πάνω στον ελάχιστο πλανήτη μας δημιουργώντας και καταστρέφοντας. Σήμερα έχουμε φτάσει σε σημείο να απειλούμε την ίδια την ύπαρξη της ζωής με την κλιματική κρίση, την εξαφάνιση των ειδών, την αυξανόμενη πυρηνική απειλή και την υπερκατανάλωση.

Η Ελλάδα συμμετείχε στον πόλεμο με κάπου πέντε χιλιάδες στρατιώτες σε τρία χρόνια. Η κυβέρνηση επιθυμούσε να κάνει την Ελλάδα μέλος του ΝΑΤΟ και να δείξει ότι η χώρα παίζει κάποιο ρόλο στο λεγόμενο γεωπολιτικό παιχνίδι. Το ελληνικό σώμα πολέμησε με μοναδική γενναιότητα και είχε απώλειες 186 νεκρούς και 566 τραυματίες. Πολλοί επέστρεψαν με διαταραχή μετατραυματικού στρες. Τι καλύτερο υλικό για ένα μυθιστόρημα;

Πώς η διήγησή σας φτάνει από την προπολεμική Θεσσαλονίκη έως τον 20ο αιώνα, αναδεικνύοντας τις συνεχείς αλλαγές στον κόσμο, ενώ διατηρεί τα πρωταρχικά στοιχεία της ανθρώπινης εμπειρίας; Πώς αντιμετωπίζετε τη δυναμική ανάμεσα στον προσωπικό και τον ιστορικό χρόνο στο έργο σας;

Ο κεντρικός ήρωας του έργου, ο Αντώνης είναι από τη Θεσσαλονίκη στην οποία μεγαλώνει προπολεμικά. Η ζωή του, όπως η ζωή του καθενός, είναι μια μηδαμινή λεπτομέρεια στη θύελλα της Ιστορίας. Δικτατορία του Μεταξά, γερμανική κατοχή, εβραϊκό ολοκαύτωμα, πείνα, βία, διαρκής τρόμος. Ο Αντώνης καταλήγει εθελοντής στην Κορέα. Επιβιώνει και επιστρέφει στην Ελλάδα όπου δεν στεριώνει και φεύγει μετανάστης στις ΗΠΑ. Το παρελθόν όμως τον καταδιώκει όπου και αν βρίσκεται. Ένα μεγάλο κομμάτι της ζωής του θάφτηκε σε έναν πόλεμο σε ξένη γη όπου κανείς δεν κατάλαβε τι υπερασπιζόταν και που όλοι, από την κυβέρνηση έως το τελευταίο πολίτη, ήθελαν να κρύψουν βιαστικά όπως κρύβει κανείς μια ντροπή.

Η ζωή του εμπλέκεται με τις ζωές άλλων στον κυκλώνα της Ιστορίας και φτάνει ως τα τέλη του 20ου αιώνα καθώς ο κόσμος αλλάζει, διατηρώντας όμως τα πρωταρχικά του στοιχεία του πάθους της ζωής, του έρωτα, της απώλειας. Ο δικός του χρόνος, οτιδήποτε αυτό σημαίνει είναι δεμένος με εκείνον της Ιστορίας.

Πώς η έντονη ανθρώπινη εμπειρία του έρωτα αντιδρά με την ακραία βία του πολέμου και τις ιστορικές καταστάσεις; Πώς επηρεάζεται η έννοια του έρωτα σε αυτό το πλαίσιο;

Ο έρωτας είναι θεμελιώδης κινούσα δύναμη της ζωής μέσω της οποίας τα γονίδια του καθενός μεταφέρονται στο μέλλον. Ακραίες καταστάσεις όπως ένας πόλεμος πολλαπλασιάζουν αυτή τη δύναμη σε ελάχιστο χρόνο. Στρατιώτες στο μέτωπο έχουν ως φυλαχτό φωτογραφίες της συντρόφου. Όσο μεγαλύτερος ο κίνδυνος τόσο μεγαλύτερη και η μοναξιά και η έλλειψή της. Η φυσική παρόρμηση της διαιώνισης μπροστά στον κίνδυνο της αιφνίδιας διακοπής της υπερισχύει και αυτής ακόμη της αυτοσυντήρησης. Ο βρετανός ιστορικός Antony Beevor περιγράφει πώς, καθώς οι Σοβιετικοί πλησίαζαν το 1945 το οχυρό καταφύγιο του Χίτλερ στο Βερολίνο, οι άνδρες και οι γυναίκες των SS που φρουρούσαν τον ηγέτη τους επιδόθηκαν σε ένα χωρίς αναστολές σεξουαλικό όργιο στις σκάλες, στα γραφεία, ακόμη και στα ιατρικά κρεβάτια, κάτω από τον ήχο των σοβιετικών πολυβόλων. Λίγες ώρες πριν η παθολογική τους μέριμνα ήταν να βασανίζουν και να απαγχονίζουν λιποτάκτες Γερμανούς.

Πώς η πολυπλοκότητα των χαρακτήρων σας αντανακλά τις αντιφάσεις και τις αντιθέσεις της ανθρώπινης ψυχολογίας, ιδίως όταν πρόκειται για τον έρωτα και την ανθρώπινη αγωνία;

Η λεπτή επιδερμίδα του πολιτισμού, αυτό το σχεδόν διαφανές διάφραγμα χωρίζει την κοινωνία από τους όχι τόσο μακρινούς προγόνους μας, τους κυνηγούς - συλλέκτες και συχνά αδίστακτους πολεμιστές. Παίρνουμε κάποια πράγματα ως δεδομένα: τροφή, νερό, ένα κατάλυμα. Αν κάποιος δαίμων τα αφαιρέσει από μια κοινωνία, οσοδήποτε πολιτισμένη, οσουσδήποτε διδάκτορες και πτυχιούχους και καλλιτέχνες αν έχει, η κοινωνία μετατρέπεται ακαριαία σε ζούγκλα. Ο καθένας για τον εαυτό του. Συγγενείς εγκαταλείπουν τους συγγενείς, φίλοι τους φίλους, δυνατοί τους αδύνατους. Κάποιοι ξεφεύγουν από αυτή τη βιολογική παρόρμηση αλλά είναι ελάχιστοι. Οι χαρακτήρες του μυθιστορήματος αντανακλούν αυτά τα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Το «Πολεμούσαμε σκιές» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Εναστρον

Ποιος είναι ο ρόλος της λογοτεχνίας στη διατήρηση και την ανάδειξη ανθρώπινων συναισθημάτων και εμπειριών, ανεξάρτητα από το πέρασμα του χρόνου και τις ιστορικές συγκυρίες;

Η λογοτεχνία φτιάχνει ιστορίες και αναδημιουργεί τον κόσμο. Ξεκίνησε με την ποίηση και εξελίχθηκε με τον πεζό λόγο. Οι μύθοι της φυλής, τα θρησκευτικά ιερά βιβλία, οι νόμοι, η τέχνη, η επιστήμη, όλα είναι αφηγήσεις του ανθρώπινου δράματος. Ο Θουκυδίδης κατά τη γνώμη μου είναι κυρίως κορυφαίος πεζογράφος. Η Ιστορία του, η κάθε Ιστορία είναι αφήγηση από μνήμης χωρίς απόλυτη ακρίβεια. Όλοι μας κατασκευάζουμε διαρκώς ιστορίες και ζούμε με αυτές. Ο Γιουνγκ είχε πει: «Η αποξένωση του ανθρώπου από το μυθικό βασίλειο και η συνακόλουθη συρρίκνωση της ύπαρξής του στα όρια των πραγματικών γεγονότων―αυτή είναι η κύρια αιτία ψυχασθένειας». Οι ιδεολογίες μας, η Ιστορία, η πολιτική, η φιλοσοφία, οι οικονομικές θεωρίες, μεταξύ άλλων, είναι βουτηγμένες στους μύθους. Αν πάσχετε από ήπια κατάθλιψη, ερεθίστε λίγο τη φαντασία σας μ' ένα καλό μυθιστόρημα και αποφύγατε τον ψυχίατρο και τα χάπια.

Τι είναι αυτό που κάνει ένα βιβλίο να έχει μεγαλύτερη απήχηση από ένα άλλο;

Η απάντηση σε αυτή την ερώτηση θα λύσει την απορία όλων των εκδοτών. Δεν την έχω και δεν νομίζω ότι την έχει κάποιος. Βιβλία που απορρίφθηκαν δεκάδες φορές πούλησαν εκατομμύρια αντίτυπα και άλλα που έδειχναν σπουδαία δεν έβγαλαν τα έξοδα της έκδοσης.

Μπορεί ένας συγγραφέας να νιώθει σίγουρος για τη δουλειά του;

Κάποιος είχε πει κάποτε ότι εμπιστεύεται ανθρώπους που έχουν βεβαιότητα 55 ή 60%. Βεβαιότητα 75% είναι ύποπτη και βεβαιότητα 100% είναι φανατισμός. Γενικά οι άνθρωποι που είναι εκατό τοις εκατό σίγουροι αυταπατώνται και είναι επικίνδυνοι. Σκεφθείτε πόσοι σίγουροι δικτάτορες, πολιτικοί, στρατηγοί, γιατροί, πιλότοι αεροπλάνων οδήγησαν τους άλλους στην καταστροφή. Ο καλός συγγραφέας, ο καλός σε οτιδήποτε πρέπει να έχει μια δόση υγιούς ανασφάλειας.

Συμφωνείτε με την άποψη ότι η τέχνη και η επιστήμη δεν είναι διαχωρισμένες, αλλά αλληλοσυνδεδεμένες και ότι υπάρχει αλληλεπίδραση μεταξύ τους στην ανθρώπινη εκφραστικότητα;

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν έχει στεγανά. Η επιστήμη και η τέχνη είναι δημιουργήματα του νευρικού μας συστήματος και τα έχουμε όλα ανάγκη για να προσλάβουμε τον κόσμο. Υπάρχουν έργα της λογοτεχνίας που άπτονται της επιστήμης και έργα της επιστήμης που άπτονται της τέχνης. Μου είναι δύσκολο να ξεχωρίσω τα θεωρήματα των μαθηματικών σχετικά με το άπειρο (παρεμπιπτόντως, υπάρχουν άπειρα άπειρα) ή με τα λογικά όρια των μαθηματικών από ένα έργο του Αισχύλου ή του Σαίξπηρ, όσο κι αν αυτό φαίνεται περίεργο. Προσωπικά, η λογοτεχνία και η επιστήμη με βοηθούν να ικανοποιώ την περιέργειά μου για τον κόσμο.

Πώς η λογοτεχνία και η ποίηση μπορούν να εμπνεύσουν νέες ιδέες και προοπτικές στον τομέα της επιστήμης;

Η λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας δανείζεται από την επιστήμη. Αντιστρόφως κάποιοι επιστήμονες μπορούν να ερεθίσουν το μυαλό τους, διαβάζοντας ένα σπουδαίο λογοτεχνικό έργο και ν' ανακαλύψουν νέους επιστημονικούς δρόμους. Δε βλέπω όμως πώς η Φυσική, η Βιολογία ή η Χημεία μπορούν να εμπνευστούν από τη λογοτεχνία. Αυτό φυσικά δεν μειώνει καθόλου την τεράστια σημασία της λογοτεχνίας.

Ως επιστήμονας με ενδιαφέρον για το περιβάλλον και την κλιματική κρίση, ποιες είναι οι κύριες αντιφάσεις και δυσκολίες που έχετε παρατηρήσει στη σχέση της ανθρώπινης κοινωνίας με τη φύση;

Από τη στιγμή που οργανωθήκαμε σε κοινωνίες χάρις στη γεωργία και αργότερα χάρις στο εμπόριο, τη βιομηχανία και τις επικοινωνίες αρχίσαμε να βγαίνουμε έξω από τους φυσικούς κύκλους της φύσης. Σήμερα είμαστε στο πιο κρίσιμο σημείο της ιστορίας μας. Έξι δείκτες από τους εννέα που σχετίζονται με τη βιωσιμότητα του πλανήτη είναι εκτός ορίων βιωσιμότητας. Για παράδειγμα, η κλιματική αλλαγή, η εξαφάνιση της βιοποικιλότητας, η κατάσταση των υδάτων, η εισαγωγή χημικών που δεν διασπώνται, οι κύκλοι του αζώτου και του φωσφόρου βρίσκονται στο κόκκινο. Η επιστήμη είναι σαφής και άριστα τεκμηριωμένη με τεράστιο βάθος και εύρος. Εκείνο που μας λείπει είναι η φαντασία για να σκεφτούμε το μέλλον των παιδιών μας. Οι πολιτικοί μας ασχολούνται με τη φευγαλέα εξουσία τους, οι δισεκατομμυριούχοι με τα δισεκατομμύριά τους και εμείς τους παρακολουθούμε όπως η αγέλη τον ηγέτη. Όλοι ξεχνούν ότι μέσα σ' ένα τρομακτικά αχανές και παγωμένο σύμπαν το μόνο που έχουμε είναι μια απειροελάχιστη κουκίδα, η γη.

Πώς μπορεί η κοινωνία ν' αντιμετωπίσει αυτές τις δυσκολίες και να αλλάξει τη συμπεριφορά της προς το περιβάλλον;

Η μόνη ελπίδα βρίσκεται στους νέους που διαδηλώνουν καθημερινά σε όλο τον κόσμο, στους επιστήμονες που μιλούν με υψηλό ηθικό θάρρος, σ' εκείνους που σύρουν στα δικαστήρια τη BP, την ExxonMobil, τη Monsanto, τη Bayer, ακόμη και κυβερνήσεις για κακουργηματική αμέλεια. Στην Ελλάδα είμαστε πίσω σε αυτούς τους τομείς. Αλλά τι να σου κάνουν οι νέοι όταν η χώρα τούς σπρώχνει στην απελπισία και στη μετανάστευση;

Ποια είναι η φιλοσοφία σας για τη ζωή;

Ο άνθρωπος από τη βιολογική φύση του έχει δύο θεμελιώδη χαρακτηριστικά: του ατομισμού και του αλτρουισμού. Το πρώτο χαρακτηριστικό σχετίζεται με τον ανταγωνισμό μεταξύ ατόμων για την απόκτηση πόρων αναγκαίων για την επιβίωση. Ταυτόχρονα, οι άνθρωποι έχουν την ενστικτώδη ανάγκη να ανήκουν σε μια ομάδα, φυλή ή έθνος. Και τα δύο χαρακτηριστικά αναπτύχθηκαν μέσα από εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης και συνιστούν αναγκαίες συνθήκες επιβίωσης. Η προαιώνια πάλη του κακού με το καλό που συναντούμε σε πολλές ιστορίες δεν είναι τίποτα άλλο από τον ατομικό ανταγωνισμό και τον αλτρουισμό που είναι απαραίτητος για την επιβίωση της ομάδας.

Η ομαδική επιλογή ή φυλετισμός, που κάποτε ήταν καθοριστικής σημασίας για την επιβίωση των φυλών, σε έναν παγκοσμιοποιημένο πλανήτη είναι επιζήμιος. Ο γερμανικός φυλετισμός δημιούργησε άστεγους στην Αθήνα της οικονομικής κρίσης και ο ισλαμικός φυλετισμός νεκρούς στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Η ανθρωπότητα είναι μίγμα αγάπης και μίσους, θυσίας και μαζικών δολοφονιών, διαφωτισμού και μισαλλοδοξίας. Εν τούτοις πρόοδος σημειώνεται με μικρά βήματα.

Ποια είναι η φιλοσοφία μου (αν και ο όρος μοιάζει υπέρ το δέον μεγαλειώδης); Να υπερβούμε τα όρια του ενστικτώδους φυλετισμού και να ζήσουμε με ειρήνη με τον συνάνθρωπο ανεξάρτητα από φυλή και φυλετικούς μύθους, να ζήσουμε με ειρήνη με το περιβάλλον και να μην το αφήσουμε βορά στον ατομικό ανταγωνισμό της επιδίωξης παράλογου κέρδους, να τραγουδάμε το τραγούδι της ζωής όσο αντικρίζουμε το φως της μέρας.

Διαβάστε ακόμη