Πάπισσα Ιωάννα: Μια νέα όπερα πάνω στο «βλάσφημον» μυθιστόρημα του Ροΐδη

Μια νέα όπερα, η Πάπισσα Ιωάννα, παραγγελία της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στον συνθέτη Γιώργο Βασιλαντωνάκη για τον εορτασμό των 80 χρόνων του οργανισμού, έρχεται, 154 χρόνια μετά την κυκλοφορία του «αντιχριστιανικού και κακοήθους» μυθιστορήματος του Εμμανουήλ Ροΐδη. Το ποιητικό κείμενο που υπογράφει ο συγγραφέας Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης βασίζεται στο ομώνυμο έργο του Ροΐδη, το οποίο μιλάει για μια γυναίκα που έφθασε να πάρει τον θρόνο του Πάπα κρύβοντας τη γυναικεία της φύση.

Η νέα φιλόδοξη παραγωγή θα παρουσιαστεί για τρεις μοναδικές παραστάσεις, στις 8, 15 και 22 Μαρτίου 2020, στην Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, σε μουσική διεύθυνση Στάθη Σούλη και σκηνοθεσία Δημήτρη Καραντζά. Η ανάθεση για τη νέα όπερα υλοποιείται με τη στήριξη της δωρεάς του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής εξωστρέφειας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.

Με την «Πάπισσα Ιωάννα», η Εθνική Λυρική Σκηνή κάνει ένα ακόμα σημαντικό βήμα στην πολιτική αναθέσεων του Καλλιτεχνικού Διευθυντή Γιώργου Κουμεντάκη, πάνω σε σπουδαία έργα της νεότερης και σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας, η οποία έχει στόχο αφενός να δώσει ώθηση στη δημιουργικότητα των Ελλήνων συνθετών και αφετέρου να δημιουργήσει ένα νέο οπερατικό ρεπερτόριο με σημαντικά ελληνικά έργα.

Μετά τη μεγάλη επιτυχία που σημείωσαν όπερες όπως, μεταξύ άλλων, το «Ζ» του Μηνά Μπορμπουδάκη, η «Κερένια κούκλα» του Τάσου Ρωσόπουλου, τα «Οράματα και θάματα» του Δημήτρη Μαραγκόπουλου στην Εναλλακτική Σκηνή, αλλά και η οπερέτα «Μήδεια» του Νίκου Κυπουργού, η «Πάπισσα Ιωάννα» έρχεται πάνω στη συμπλήρωση των 80 ετών της ΕΛΣ, για να γιορτάσει και να αναδείξει με τον πιο ουσιαστικό τρόπο τη σύγχρονη ελληνική δημιουργία.

Το συγκλονιστικό έργο του Ροΐδη, το οποίο κατακρίθηκε σφόδρα στην εποχή του λόγω της δριμείας κριτικής που ασκούσε στους εκπροσώπους και τις πρακτικές της εκκλησίας, επελέγη όχι μόνο λόγω της εντελώς ιδιαίτερης θέσης του στη νεοελληνική λογοτεχνία, αλλά και για την εντυπωσιακά οπερατική δομή του. Έχει ως κέντρο του έναν χαρακτήρα η διαδρομή του οποίου ξεπερνά τα ανθρώπινα όρια και μπορεί να αποτελέσει το ιδανικό υλικό για μια εμβληματική οπερατική ηρωίδα. «Ωραία ως άνθος του λειμώνος, σοφή ως βίβλος του Ινκμάρου, πανούργος ως αλώπηξ». Με αυτά τα λόγια περιγράφει ο Ροΐδης την πρωταγωνίστρια ηρωίδα του, της οποίας τον βίο παρακολουθεί από τη στιγμή της γέννησής της έως τον ατιμωτικό θάνατό της. Παράλληλα, οι άγριες σκηνές πλήθους, οι έντονα φορτισμένες συναισθηματικά καταστάσεις, αλλά και το φιλοσοφικό και ιστορικό υλικό, προσφέρουν μια ιδανική αφετηρία για ένα πολύ ενδιαφέρον λιμπρέτο.

Ο Γιώργος Βασιλαντωνάκης συνέθεσε την Πάπισσα Ιωάννα μέσα σε διάστημα περίπου δύο ετών. Το έργο αποτελείται από δύο πράξεις και χωρίζεται σε δεκαπέντε σκηνές. Ο βραβευμένος συνθέτης σημειώνει: «Ένα από τα πλέον σημαντικά και αμφιλεγόμενα έργα της ελληνικής λογοτεχνίας βρίσκει, μέσω της χαρισματικής μεταγραφής του Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη, τη θέση του στο σύγχρονο ελληνικό λυρικό ρεπερτόριο. Σκοπός μου ήταν να σκιαγραφήσω ένα ατίθασο και ασυμβίβαστο πνεύμα, μια φιγούρα τραγική και ρομαντική συνάμα, που συνεχώς μεταλλάσσεται, φθείρεται και επαναπροσδιορίζεται ενάντια σε όλα, μέχρι τελικής πτώσεως. Η ηρωίδα ελίσσεται σε δυο μουσικά σύμπαντα. Το πρώτο αφουγκράζεται το ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο του έργου, λειτουργώντας “περιγραφικά”. Το δεύτερο επεμβαίνει με τρόπο ψυχολογικό, συναισθηματικό, πνευματικό αλλά και υπόγειο, αφαιρετικό και υπερβατικό, αντηχώντας ενίοτε και τη φωνή του Ροΐδη. Οι δύο αυτοί μουσικοί κόσμοι άλλοτε λειτουργούν αυτόνομα, άλλοτε συνυπάρχουν ή συγκρούονται. Η συνθετική προσέγγιση είναι σύγχρονη, ελεύθερη και ανοιχτή σε μουσικά στοιχεία, τεχνικές και διαδικασίες που δεν περιορίζονται χρονικά ή τεχνοτροπικά. Ξεκινάει από ήχους που λειτουργούν αφηγηματικά και στη συνέχεια αποκτούν μουσικά δομική υπόσταση ως πηγές αρμονικού και ηχοχρωματικού υλικού, χτίζοντας μια παράλληλη μουσική αφήγηση που υπηρετεί και εξελίσσεται μαζί με τον εσωτερικό κόσμο των χαρακτήρων και τη δραματική δομή».

Ο συνθέτης Γιώργος Βασιλαντωνάκης ζει στην Αμερική και είναι συνεργάτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Τσάρλεστον, καθώς και διευθυντής του προγράμματος σύγχρονων μουσικών δραστηριοτήτων του τμήματος. Έχει διδάξει σύνθεση και μουσική θεωρία στα Πανεπιστήμια της Καλιφόρνιας και της Βιρτζίνιας, καθώς και ηλεκτρονική μουσική στο Centre de Création Musicale Iannis Xenakis στο Παρίσι. Εξερευνώντας ποικίλα είδη του μουσικού ρεπερτορίου, από τη μουσική δωματίου και την οπερατική έως την ηλεκτρονική και την κινηματογραφική μουσική, η δουλειά του είναι συναισθηματικά εμπνευσμένη και εγκεφαλική. Έχει γράψει μουσική για ορχήστρα, σύνολα δωματίου, φωνή και χορωδία, ηλεκτρονικά και πολυμέσα, όπερα, καθώς και πολλαπλά έργα για σινεμά και θέατρο στις ΗΠΑ.

Ο λιμπρετίστας Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης συνοψίζει μέσα σε λίγες λέξεις την πολυδαίδαλη ιστορία που πραγματεύεται το έργο: «Τελικά, το τετραπέρατο κορίτσι που έζησε, λέει, τον ένατο αιώνα και μεταμφιεσμένο σε άνδρα κατάφερε να αναρριχηθεί τόσο ψηλά ώστε να κατακτήσει και αυτόν ακόμα τον παπικό θρόνο υπήρξε ή δεν υπήρξε στ’ αλήθεια; Φρόντισε πράγματι η ρωμαιοκαθολική εκκλησία να εξαφανίσει κάθε ίχνος από τη σύντομη θητεία του στην αγία έδρα, θητεία που, όπως θέλει ο θρύλος, έλαβε χώρα μεταξύ των παπών Λέοντος Δ΄ και Βενέδικτου Γ΄; Έμεινε όντως έγκυος (ενόσω ποντίφικας) και γέννησε στη μέση του δρόμου εμπρός στα έκπληκτα μάτια των Ρωμαίων; Είτε συνέβησαν είτε δεν συνέβησαν όλα τούτα, το μόνο βέβαιο είναι πως το πρόσωπο αυτό έδωσε έμπνευση στον καινοτόμο Ροΐδη για ένα μεγαλειώδες πεζογράφημα. Στο κέντρο του οποίου αστράφτει η Ιωάννα. Η αιώνια μούσα του. Είναι θαυμαστός ο τρόπος που βλέπουμε την ηρωίδα να μεταλλάσσεται στην πορεία της αφήγησης από χαρισματικό παιδί σε πολυμήχανη γυναίκα, να ανελίσσεται με όπλα της την εξυπνάδα, τις γνώσεις και τα θέλγητρά της. Κι ενώ ο αναγνώστης (ή ο θεατής) παρακολουθεί στην αρχή τα καμώματα και τις δολοπλοκίες της ατίθασης Ιωάννας σαν μια διασκεδαστική, ελαφρώς σκανδαλιστική, σατιρική ιστορία, το τέλος που της επιφυλάσσει ο πλάστης της είναι περίπου αυτό ενός μεγαλομάρτυρα. Η πάπισσα γκρεμίζεται απ’ το θρόνο της, το άγριο πλήθος τη φτύνει και τη χλευάζει, τη λιθοβολεί ανηλεώς μέχρι θανάτου. Η ίδια έχει επιλέξει, μόλις προηγουμένως, “σύντομο θάνατο και καταισχύνη” σ' αυτόν τον κόσμο προκειμένου να αποφύγει το αιώνιο πυρ στον άλλο. Οι άγγελοι θα δώσουν μάχη για να τη γλιτώσουν από τα νύχια των δαιμόνων καθώς εκείνη αναλαμβάνεται στους ουρανούς».

Ο συγγραφέας Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης έχει γράψει μυθιστορήματα που έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες (γαλλικά, αγγλικά, ισπανικά, τουρκικά κ.ά.) και θεατρικά έργα που έχουν παρουσιαστεί στις πιο σημαντικές θεατρικές σκηνές της Ελλάδας, αλλά και στο εξωτερικό. Το 2017 έγραψε το λιμπρέτο για την όπερα Ζ, βασισμένο πάνω στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Βασίλη Βασιλικού. Έχει τιμηθεί με πολυάριθμα βραβεία εντός και εκτός Ελλάδος, ενώ το μυθιστόρημά του Οι τέσσερις τοίχοι βρέθηκε στη short list του βρετανικού βραβείου Foreign Fiction Prize του Independent.

Η Εθνική Λυρική Σκηνή ανέθεσε τη σκηνοθεσία της νέας όπερας σε έναν από τους πιο σημαντικούς θεατρικούς σκηνοθέτες της νέας γενιάς, τον Δημήτρη Καραντζά. Ο σκηνοθέτης σημειώνει: «Η παράσταση επιχειρεί να παρακολουθήσει την υπαρξιακή περιπλάνηση της Ιωάννας από τα χρόνια της αθωότητας έως την ενθρόνισή της. Παρακολουθούμε όλες τις μεταμορφώσεις ενός όντος που έχει μια βαριά μοίρα να εκπληρώσει. Η Ιωάννα κορίτσι, η Ιωάννα γυναίκα, η Ιωάννα χωρίς φύλο, η Ιωάννα πάπας, η Ιωάννα ενώπιον του πλήθους που θα τη λιντσάρει. Ένας δυστοπικός λαβύρινθος στον οποίο η Ιωάννα, ενώπιον παρατηρητών που την υποκινούν, θα περάσει από την αθωότητα στην απληστία, από την άγνοια στη γνώση, στη συντριβή και πάλι στην απελευθέρωση. Το “βλάσφημο” και “ανίερο” κείμενο του Ροΐδη γίνεται ένα πυκνό και πλήρες λιμπρέτο από τον Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη και θίγει ζητήματα ταυτότητας, ύπαρξης και εξουσίας. Η σύνθεση του Γιώργου Βασιλαντωνάκη φωτίζει μύχιες πτυχές του κειμένου και αναδεικνύει τη σατιρική και κριτική στάση του κειμένου απέναντι στη θρησκεία και σε άλλους μηχανισμούς καταστολής της ανθρώπινης υπόστασης».

Ο Δημήτρης Καραντζάς έχει συνεργαστεί με το Εθνικό Θέατρο, τη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση, το Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, το Αμόρε-Θέατρο του Νότου, το Θέατρο Τέχνης, το Θέατρο της Οδού Κυκλάδων, το Θέατρο της Οδού Κεφαλληνίας κ.ά. έχοντας σκηνοθετήσει πολύ σημαντικά έργα του διεθνούς και εγχώριου ρεπερτορίου. Παραστάσεις του έχουν ταξιδέψει σε Φεστιβάλ της Αβινιόν, Ίδρυμα Γκιουλμπενκιάν (Λισαβόνα), Le Lieu Unique (Νάντη) και Εθνικό Θέατρο Νορβηγίας. Έχει συμμετάσχει στο Kunsten Festival des Arts ως guest artist στο Residence and Reflections Project. Ήταν υποψήφιος για το 16ο Ευρωπαϊκό Βραβείο Θεάτρου στην κατηγορία «Νέες Θεατρικές Πραγματικότητες».

Το εντυπωσιακό σκηνικό –έναν λαβύρινθο σε δύο διαστάσεις– υπογράφει η Εύα Μανιδάκη, τα κοστούμια η Ιωάννα Τσάμη και τους φωτισμούς ο Αλέκος Αναστασίου. Συνεργάτες στη σκηνοθεσία είναι η Γκέλυ Καλαμπάκα, ενώ στην κινησιολογία ο Τάσος Καραχάλιος. Τη μουσική διεύθυνση υπογράφει ένας νέος ανερχόμενος Έλληνας αρχιμουσικός, ο Στάθης Σούλης, ο οποίος έλαβε ιδιαιτέρως θετικές κριτικές για τη διεύθυνσή του στον Σιμόν Μποκκανέγκρα της ΕΛΣ, αλλά και για πολλές παραγωγές της Εναλλακτικής Σκηνής.

Στον ρόλο του τίτλου μια νέα Ελληνίδα υψίφωνος, η Χρύσα Μαλιαμάνη, η οποία γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου και σπούδασε μονωδία στο Νέο Ωδείο με τη Βαρβάρα Τσαμπαλή (δίπλωμα με άριστα παμψηφεί). Ολοκλήρωσε μεταπτυχιακές σπουδές στην Ανώτατη Μουσική Ακαδημία του Βύρτσμπουργκ της Γερμανίας με την Τσέρυλ Στούντερ. Ήδη κατά τη διάρκεια των σπουδών της ερμήνευσε ρόλους όπως Μπλόντε (Η απαγωγή από το σεράι), Φάννυ (Το προικοσύμφωνο), Τσερμπινέττα (Αριάδνη στη Νάξο), Ροζίνα (Ο κουρέας της Σεβίλλης) και Αντέλε (Η νυχτερίδα). Από τον Σεπτέμβριο του 2012 έως τον Ιούλιο του 2014 ήταν μέλος του Θεάτρου Πλάουεν-Τσβίκαου Γερμανίας, όπου ερμήνευσε πλήθος ρόλων, όπως Ντεσπίνα (Έτσι κάνουν όλες), Αίνχεν (Ο ελεύθερος σκοπευτής), Φρασκίτα (Κάρμεν), Γκρατσιέλλα (Γιόζεφ Ζυς του Ντέτλεφ Γκλάνερτ). Πρόσφατα ερμήνευσε τους πρωταγωνιστικούς ρόλους σε Λουτσία ντι Λαμμερμούρ (Γκαετάνο Ντονιτσέττι) και Κατερίνα ντι Γκουίζα (Κάρλο Κότσα), Λεϊλά στους Αλιείς μαργαριταριών και Ευρυδίκη (Ο Ορφέας στον Άδη, Θέατρο Ολύμπια). Στην ΕΛΣ έχει ερμηνεύσει Παμίνα (O μαγικός αυλός), Σουζάννα (Οι γάμοι του Φίγκαρο) και Φρασκίτα (Κάρμεν).

Τους ρόλους του Φρουμέντιου και του Φλώρου ερμηνεύει ο διακεκριμένος βαρύτονος της ΕΛΣ Διονύσης Σούρμπης, ο οποίος γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1978. Έλαβε δίπλωμα μονωδίας από την τάξη του Γιώργου Σαμαρτζή. Το 2005 κέρδισε την υποτροφία «Μαρία Κάλλας» και συνέχισε τις σπουδές του στην Ιταλία με τον μαέστρο Κλωντ Τιολάς. Έχει κερδίσει πρώτα βραβεία σε διεθνείς διαγωνισμούς όπως «Τότι νταλ Μόντε», «Ίρις Αντάμι-Κορραντέττι», «Πέρτιλε-Μαρτινέλλι», «Σπύρος Αργύρης» κ.ά. Έλαβε τιμητική διάκριση από την Ένωση Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών (2013) και το βραβείο «Λώρενς Ολίβιε» (Βασιλική Όπερα Λονδίνου, 2016). Έχει εμφανιστεί σε Ωδείο Ηρώδου Αττικού, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, Βασιλική Όπερα Λονδίνου (Κόβεντ Γκάρντεν), Θέατρο Ο Φοίνικας Βενετίας, Μαλιμπράν Βενετίας, Τρεβίζο, Βασιλικό Θέατρο Τορίνου, Όπερα Ρώμης, Όπερα της Ρεν (Γαλλία) κ.ά. Από το 2003 είναι σολίστ της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Έχει ερμηνεύσει ρόλους όπως Σωτήρης (To δαχτυλίδι της μάνας), Φίγκαρο (Ο κουρέας της Σεβίλλης), Κόμης (Οι γάμοι του Φίγκαρο), Γκουλιέλμο (Έτσι κάνουν όλες), Ζερμόν (Τραβιάτα), Ντον Τζοβάννι, Φορντ (Φάλσταφ), Μαρτσέλλο και Σωνάρ (Μποέμ), Μπελκόρε (Το ελιξίριο του έρωτα), Σίλβιο (Παλιάτσοι), Βαλεντίνο (Φάουστ), Λεσκώ (Μανόν), Σάρπλες (Μαντάμα Μπαττερφλάι), Εσκαμίγιο (Κάρμεν), καθώς επίσης έργα όπως Ορέστεια του Ιάννη Ξενάκη, Έσσεται ήμαρ… του Γιώργου Κουμεντάκη κ.ά.

Στη διανομή του έργου συναντούμε διακεκριμένους και νεότερους Έλληνες μονωδούς, όπως τους: Πέτρο Μαγουλά, Ινές Ζήκου, Μαργαρίτα Συγγενιώτου, Κωστή Ρασιδάκι, Γιάννη Χριστόπουλο, Νίκο Κατσιγιάννη, Πέτρο Σαλάτα, Διονύση Μελογιαννίδη, Γιάννη Κάβουρα, Γιώργο Ματθαιακάκη, Νίκο Σπανάτη, Μάριο Σαραντίδη, Νίκο Στεφάνου, Γιάννη Καλύβα.

Διαβάστε ακόμη

Τέμπη: Παραγγελία για πειθαρχική έρευνα σε βάρος της εισαγγελέως που απέρριψε μήνυση συγγενών θυμάτων

Ο αντικαταστάτης του Δημήτρη Παπανώτα στο ευρωψηφοδέλτιο του ΣΥΡΙΖΑ: Ποιος είναι ο Κώστας Σιδηρόπουλος

Πώς υπολογίζεται το δώρο Πάσχα και πότε καταβάλλεται στους εργαζόμενους του ιδιωτικού τομέα

Ελεονώρα Μελέτη: Αποχαιρέτησε τους συνεργάτες της – «Η τηλεόραση θα μείνει στη ζωή μου»