Τι κοινό έχει μια ταινία για τη Βουγιουκλάκη και μια θεατρική παράσταση για τη Μαρίκα Νίνου;

Στο σημείο όπου η πραγματικότητα συναντά τη φαντασία, όπου οι ζωές των ανθρώπων μετατρέπονται σε καλλιτεχνικά σύμβολα, εκεί ακριβώς φαίνεται να κινούνται δύο πρόσφατες ελληνικές παραγωγές. Η κινηματογραφική ταινία «Θηλυκό» του Κωνσταντίνου Μενελάου και η μουσικοθεατρική παράσταση «Μαρίκα με είπανε, Μαρίκα με βγάλανε» στο Embassy Theater.

Κοινό τους χαρακτηριστικό; Και οι δύο βασίζονται σε πραγματικές γυναίκες, σε μυθικές μορφές της ελληνικής τέχνης — την Αλίκη Βουγιουκλάκη, τη Μαρίκα Παπαγκίκα και τη Μαρίκα Νίνου — για να δημιουργήσουν όμως κάτι εξ ολοκλήρου φανταστικό. Μόνο που αυτό εγείρει ένα κρίσιμο ερώτημα: Όταν υπάρχει ήδη μια υπαρκτή ζωή, γιατί να μας ενδιαφέρει η εκδοχή που πλάθει ένας δημιουργός; Γιατί να δούμε πώς θα ήθελε εκείνος να είναι η Αλίκη ή οι Μαρίκες, κι όχι πώς ήταν στ’ αλήθεια;

Η συζήτηση αυτή δεν είναι καινούρια. Όμως σήμερα, που η βιογραφική μυθοπλασία επανέρχεται δυναμικά, αποκτά μια ιδιαίτερη επικαιρότητα. Οι σύγχρονοι καλλιτέχνες μοιάζουν να θέλουν να «ξαναγράψουν» τα πορτρέτα των εμβληματικών γυναικών της ελληνικής κουλτούρας, μεταφέροντάς τες σ' ένα πλαίσιο που ακουμπά στη δική μας εποχή, στα σημερινά ερωτήματα για τη γυναικεία ταυτότητα, τη φήμη, την ελευθερία. Το ερώτημα, ωστόσο, παραμένει: Μέχρι πού επιτρέπεται να φανταζόμαστε μία πραγματική ζωή ενός ανθρώπου;

Η «queer» Αλίκη Βουγιουκλάκη

Ο Κωνσταντίνος Μενελάου, στο «Θηλυκό», δεν επιχειρεί να φτιάξει μια βιογραφία της Αλίκης Βουγιουκλάκη, αλλά ένα ποιητικό δοκίμιο πάνω στο φαινόμενο «Αλίκη». Συνεργάζεται στο σενάριο με τον Παναγιώτη Ευαγγελίδη και δηλώνει ότι η ταινία είναι «ένα φανταστικό πορτραίτο της μεγαλύτερης σταρ στην Ελλάδα». Δεν ακούγεται ποτέ το επώνυμο «Βουγιουκλάκη». Κι όμως, όλα παραπέμπουν σ' εκείνη. Το βλέμμα, η λάμψη, η μοναξιά πίσω από το χαμόγελο.

Η ηρωίδα ονομάζεται Αλίκη και ενσαρκώνεται από τρεις διαφορετικές γυναίκες – τη Βίκυ Παπαδοπούλου, την Άλκηστη Πουλοπούλου και την Τάνια Κέλλυ. Καθεμιά τους εκφράζει ένα διαφορετικό δίπολο της προσωπικότητας της σταρ. Λαμπερή αλλά ευάλωτη, απελευθερωμένη αλλά εγκλωβισμένη, λατρεμένη αλλά βαθιά μόνη. Η Τάνια Κέλλυ, γνωστή από τον χώρο του drag και του queer performance, ενσαρκώνει την πιο τολμηρή εκδοχή του «θηλυκού» που αποκαθηλώνει το είδωλο για να το επαναπροσδιορίσει.

Η ταινία, που χρειάστηκε επτά χρόνια για να ολοκληρωθεί, κινείται ανάμεσα σε ντοκιμαντέρ, μυθοπλασία και βίντεο αρτ, σε μια αισθητική που θυμίζει κινηματογραφικό κολάζ. Ο Μενελάου φαίνεται να εξερευνά όχι την ίδια τη Βουγιουκλάκη, αλλά το τι σημαίνει «να είσαι η Βουγιουκλάκη» — δηλαδή, ένα πρόσωπο που η κοινωνία ταυτόχρονα λατρεύει και φυλακίζει μέσα στις προσδοκίες της.

Μία από τις σκηνές της ταινίας που έκανε τη μεγαλύτερη αίσθηση δείχνει την Αλίκη σε τρυφερά στιγμιότυπα με μια γυναίκα, υπαινισσόμενη μια queer διάσταση της προσωπικότητάς της. Ο σκηνοθέτης έχει δηλώσει πως δεν τον ενδιέφερε η αλήθεια των γεγονότων, αλλά το ενδεχόμενο μιας τέτοιας ελευθερίας. Για τον ίδιο, η Αλίκη υπήρξε πάντα κοντά στα άτομα της queer κοινότητας, και η ταινία του επιχειρεί ν' ανοίξει μια συνομιλία με τη σημερινή κοινωνία, όχι με τη δεκαετία του ’60.

Η τόλμη αυτή, ωστόσο, δεν έμεινε αναπάντητη. Κριτικές χαρακτήρισαν το φιλμ «χυδαίο» ή «soft porn». Η Έφη Πίκουλα, χήρα του αδελφού της Αλίκης, μίλησε για «την Αλίκη που ακόμα πουλάει» και για ανθρώπους που «τη χρησιμοποιούν για διαφήμιση». 

Η Μαρίκα Παπαγκίκα «συναντά» τη Μαρίκα Νίνου

Αντίστοιχα, στο θέατρο, η παράσταση «Μαρίκα με είπανε, Μαρίκα με βγάλανε» επιχειρεί να φωτίσει δύο μεγάλες γυναικείες φιγούρες του ελληνικού λαϊκού τραγουδιού, τη Μαρίκα Παπαγκίκα και τη Μαρίκα Νίνου. Υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση του Αστέρη Πελτέκη, τη μουσική του Γιώργου Ανδρέου και το κείμενο του Οδυσσέα Ιωάννου, το έργο ανεβαίνει φέτος στην Αθήνα, μετά την επιτυχία που είχε στη Μονή Λαζαριστών του ΚΘΒΕ.

Ο Ιωάννου δεν γράφει ένα βιογραφικό έργο, αλλά μια φαντασιακή συνάντηση. Οι δύο Μαρίκες, που στην πραγματικότητα δεν συναντήθηκαν ποτέ, συναντιούνται στη σκηνή για να μιλήσουν για τη ζωή, την τέχνη, τα βάσανα και τις χαρές τους. Ο ίδιος έχει εξηγήσει ότι δεν τον ενδιέφερε η ιστορική ακρίβεια ούτε το σκηνικό ρεμπέτικο τοπίο, αλλά το ανθρώπινο βάθος δύο γυναικών που έζησαν «στο όριο».

Η Γιώτα Νέγκα και η Κορίνα Λεγάκη ερμηνεύουν τις δύο γυναίκες, ενώ η Νικολέττα Καρρά λειτουργεί ως αφηγήτρια και κόρη της Μαρίκας. Το αποτέλεσμα είναι μια παράσταση που προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στην αλήθεια και τη μυθοπλασία — όχι πάντα με επιτυχία.

Παρά τη φροντισμένη παραγωγή, το έργο φαίνεται ν' απομακρύνεται από την εποχή των δύο γυναικών. Οι ενορχηστρώσεις του Ανδρέου, αν και όμορφες, χάνουν συχνά το λαϊκό και ρεμπέτικο στοιχείο που χαρακτήριζε εκείνα τα χρόνια. Ο ποιητικός λόγος του Ιωάννου, γεμάτος σύγχρονη ευαισθησία, απομακρύνεται από τη γλώσσα και τη σκληρότητα της εποχής τους. Το αποτέλεσμα είναι μια εξιδανίκευση των δύο μορφών, μια ωραία, καλλιτεχνική «συνομιλία», αλλά όχι η ζωντανή ανάσα των πραγματικών γυναικών που σημάδεψαν το ελληνικό τραγούδι.

Όταν η αλήθεια γίνεται υλικό τέχνης

Και τα δύο έργα, με τον τρόπο τους, κινούνται στο σταυροδρόμι του ντοκιμαντέρ και της φαντασίας. Ο Μενελάου πλάθει μια «Αλίκη» που δεν υπήρξε ποτέ, αλλά που μοιάζει να εκφράζει κάτι βαθύ για το τι σημαίνει να είσαι γυναίκα-είδωλο στην Ελλάδα. Ο Ιωάννου επινοεί μια συνάντηση που ποτέ δεν έγινε, για να φωτίσει την κοινή μοίρα δύο γυναικών που η ζωή και η τέχνη δεν τους φέρθηκαν με τον καλύτερο τρόπο.

Κι όμως, υπάρχει μια λεπτή γραμμή ανάμεσα στο καλλιτεχνικό σχόλιο και την εκμετάλλευση της μνήμης. Όταν μια δημιουργία χρησιμοποιεί ένα πραγματικό πρόσωπο, αγγίζει όχι μόνο την ιστορία του αλλά και την συλλογική μας μνήμη. Και η μνήμη αυτή δεν είναι ουδέτερη. Είναι φορτισμένη με νοσταλγία, σεβασμό, ίσως και ιερότητα.

Η Αλίκη Βουγιουκλάκη είναι ένα εθνικό σύμβολο ευτυχίας, η «ελληνική Μέριλιν». Η Μαρίκα Νίνου, από την άλλη, ενσαρκώνει τον πόνο και τη δύναμη του λαϊκού τραγουδιού, μια γυναίκα που έζησε στα όρια, που πολέμησε και τραγούδησε μέσα στην κοινωνική προκατάληψη.

Όταν, λοιπόν, ένας καλλιτέχνης αποφασίζει να ξαναπλάσει αυτές τις μορφές, δεν μπορεί παρά ν' αναμετρηθεί με την ευθύνη της αναπαράστασης. Δεν είναι τυχαίο ότι τα δύο έργα προκάλεσαν τόσο διαφορετικές αντιδράσεις. Θαυμασμό από τη μία πλευρά, αμηχανία από την άλλη. 

Τελικά, ποια είναι η αλήθεια;

Ίσως η απάντηση βρίσκεται κάπου στη μέση. Ούτε οι καλλιτέχνες μπορούν να φυλακιστούν στην ιστορική ακρίβεια, ούτε όμως και ν' αγνοούν εντελώς την αλήθεια των προσώπων που αναπαριστούν. Η τέχνη έχει το δικαίωμα να ονειρεύεται, ν' αλλάζει, να φαντάζεται. Όμως όταν πατά πάνω σε υπαρκτές ζωές, οφείλει να το κάνει με συνείδηση. Οχι για να εκμεταλλευτεί τον μύθο, αλλά για να τον φωτίσει αλλιώς.

Το «Θηλυκό» και η «Μαρίκα με είπανε, Μαρίκα με βγάλανε» είναι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Δείχνουν πώς η τέχνη σήμερα προσπαθεί να ξαναδιαβάσει τις γυναίκες που σημάδεψαν την ελληνική κουλτούρα, όχι για να τις αναστήσει, αλλά για να κατανοήσει τι σημαίνει σήμερα να είσαι γυναίκα-είδωλο. Μόνο που στο τέλος, ίσως το κοινό να διψά όχι τόσο για τη φαντασία του δημιουργού, όσο για εκείνη τη γνήσια αλήθεια που καμία μυθοπλασία δεν μπορεί ν' αντικαταστήσει.

Διαβάστε ακόμη

Αυτά είναι τα πρόσωπα που αναζήτησαν περισσότερο οι Έλληνες στη Google - «Πρωτιά» για την Klavdia

Είναι επίσημο: Η Netflix εξαγοράζει την Warner Bros για αστρονομικό ποσό

Παράνομες συνταγογραφήσεις με κέρδη πάνω από 100.000 ευρώ: Τρεις συλλήψεις - Η ανακοίνωση του ΕΟΠΥΥ

Έφηβος εξομολογείται πώς κατέληξε να κάνει 11 γραμμαρία κεταμίνης τη μέρα στα 13 του