Τα Σαγόνια του Καρχαρία: 50 χρόνια από το αλληγορικό αριστούργημα του Σπίλμπεργκ

Εκατομμύρια άνθρωποι μετά την παρακολούθηση της ταινίας «Τα Σαγόνια του Καρχαρία» σταμάτησαν να πηγαίνουν στα βαθιά, τσαλαβουτώντας μαζί με τους μπόμπιρες εκεί που σκάνε τα κύματα. Άλλοι έβλεπαν εφιάλτες με σατανικούς καρχαρίες ή προσπαθούσαν να διακρίνουν εκεί που ενώνεται ο ορίζοντας με τη θάλασσα αν ξεχωρίζει κάτι απειλητικό. Η αλήθεια είναι ότι η κλασική πλέον ταινία του Στίβεν Σπίλμπεργκ, υπήρξε ένα από τα επιδραστικότερα φιλμ όλων των εποχών, όχι μόνο για τις φοβίες που ξύπνησε σε εκατομμύρια ανθρώπους, αλλά κυρίως για την υποδειγματική κινηματογραφική της αφήγηση, την αριστοτεχνική σκηνοθεσία και το σημαντικότερο μιας πολιτικής αλληγορίας, για την αλαζονεία του ανθρώπου προς τη φύση και τον αδηφάγο καπιταλισμό.Μπορεί ο Σπίλμπεργκ να χαρακτήρισε τα γυρίσματα της ταινίας του ως την «πιο ψηλή βουτιά που μπορούσε να γίνει σε ενάμισι μέτρο νερό», αλλά το κύμα που σήκωσε με την πρεμιέρα της ούτε ο ίδιος μπορούσε να το περιμένει, καθώς αποτέλεσε έναν εισπρακτικό και καλλιτεχνικό θρίαμβο, γεννώντας την έννοια του μπλοκμπάστερ και καθιστώντας το καλοκαίρι ως την εμπορικότερη περίοδο του αμερικάνικου box office.Συμπληρώνοντας μισό αιώνα από την πρεμιέρα της, είναι μια ευκαιρία να θυμηθούμε πώς γεννήθηκε και γυρίστηκε η θρυλική ταινία, που το 2001 χαρακτηρίστηκε από τη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου ως «πολιτιστικά, αισθητικά και ιστορικά σημαντική» και επιλέχθηκε να ενταχθεί στο Εθνικό Μητρώο Κινηματογράφου των ΗΠΑ, καθώς και την ανάδειξη των όσων κρύβονται πίσω από ένα δημοφιλές έργο, που απευθύνεται στο ευρύ κοινό.363648_1Το ανατριχιαστικό βιβλίοΌλα ξεκίνησαν από ένα βιβλίο. Το πρώτο μυθιστόρημα του 34χρονου δημοσιογράφου και λάτρη των καρχαριών Πίτερ Μπέντσλεϊ, που κυκλοφόρησε στην Αμερική το 1974 κι ενώ προηγουμένως οι περισσότεροι επιμελητές του εκδοτικού οίκου, που είχε πάρει τα δικαιώματα, είχαν σοκαριστεί με τις ανατριχιαστικές περιγραφές του βίαιου θανάτου του πρώτου θύματος του καρχαρία, ενός θαλάσσιου σίριαλ κίλερ, κάτι πρωτόγνωρο στα χρονικά της λογοτεχνίας.Από τον Στάρτζες στον ΣπίλμπεργκΌταν οι παραγωγοί Ρίτσαρντ Ζάνουκ και Ντέιβιντ Μπράουν άκουσαν για το βιβλίο του Μπέντσλεϊ, διάβασαν το ακόμη αδημοσίευτο μυθιστόρημα, συμφώνησαν ότι ήταν «το πιο συναρπαστικό πράγμα που είχαν διαβάσει ποτέ» και αμέσως, πήραν τα δικαιώματα του μυθιστορήματος για να το μεταφέρουν στη μεγάλη οθόνη. Η αρχική σκέψη για τον σκηνοθέτη που θα αναλάβει τα γυρίσματα ήταν ο φημισμένος Τζον Στάρτζες, αλλά δεν προχώρησε και στη συνέχεια ο ανερχόμενος Ντικ Ρίτσαρντς, που είχε κάνει τον προηγούμενο χρόνο το ντεμπούτο του με το «Culpepper Cattle Co», ένα βίαιο γουέστερν εκδίκησης. Γρήγορα κατάλαβαν ότι δεν είναι ο κατάλληλος σκηνοθέτης για την ταινία και απευθύνθηκαν στον Σπίλμπεργκ, που λίγο πριν είχε γυρίσει το αξιοπρόσεκτο «Εξπρές του Σούγκαρλαντ» σε δική τους παραγωγή. Ο 26χρονος τότε σκηνοθέτης, μόλις διάβασε το βιβλίο τον γοήτευσε και συμφώνησε, καθώς υπήρχαν πολλά κοινά με την πρώτη ουσιαστικά ταινία του, ένα εκπληκτικό θρίλερ χαμηλού προϋπολογισμού, την περίφημη «Μονομαχία» - μεταξύ ενός φιλήσυχου οδηγού κι ενός «δαιμονισμένου» φορτηγού – ενώ όπως αποκάλυψε χρόνια αργότερα, επαναχρησιμοποίησε τον ήχο του φορτηγού που καταστρέφεται ως τον επιθανάτιο ρόγχο του καρχαρία!Του φορτηγού και του καρχαρίαΛίγο πριν ξεκινήσει τα γυρίσματα, ο Σπίλμπεργκ ένιωσε άβολα, φοβούμενος ότι μπορεί να τυποποιηθεί ως «ο σκηνοθέτης του φορτηγού και του καρχαρία», θέλησε να αποχωρήσει και να μετακομίσει 20th Century Fox, αλλά το αρνήθηκε η Universal. Όμως, η καθοριστική παρέμβαση για να πειστεί ο Σπίλμπεργκ ήταν ο Μπράουν, που του είπε ότι «μετά τα Σαγόνια μπορείς να κάνεις όσες ταινίες θέλεις». Έτσι, ο σκηνοθέτης θα ξεκινήσει τα γυρίσματα με έναν αρχικό προϋπολογισμό 3,5 εκατομμυρίων δολαρίων, που αποδείχθηκε πολύ μικρός με τον τελικό των 12 εκατομμυρίων.Ο πρωταγωνιστήςΑμέσως, ο Σπίλμπεργκ θα ριχτεί στη δουλειά και μαζί με τον συγγραφέα και τον σεναριογράφο Καρλ Γκότλιμπ, θα αρχίσουν να δουλεύουν το σενάριο. Ο νεαρός σκηνοθέτης θα αλλάξει αρκετά πράγματα από το βιβλίο και θα επικεντρωθεί στο δεύτερο μισό. Τα γυρίσματα ξεκίνησαν στο νησί Martha's Vineyard, έναν τόπο παραθερισμού της μεσαίας τάξης. Ωστόσο, προηγουμένως δόθηκε μια μάχη για το καστ, καθώς οι παραγωγοί ήθελαν τρανταχτά ονόματα, κάτι με το οποίο διαφωνούσε ο Σπίλμπεργκ, που υποστήριζε ότι πρωταγωνιστής της ταινίας έπρεπε να είναι ο καρχαρίας. Πέρασαν πολλοί για τους κεντρικούς ρόλους, από Ρόμπερτ Ντιβάλ και Τσάρλτον Ίστον μέχρι Λι Μάρβιν και Στέρλινγκ Χέιντεν, αλλά ευτυχώς τελικά θα περάσει του σκηνοθέτη, που θα φέρει τον Ρόι Σάιντερ για τον ρόλο του αστυνομικού, τον Ρόμπερτ Σο για τον κυνηγό καρχαριών και τον Ρίτσαρντ Ντρέιφους για τον ρόλο του ωκεανογράφου.Τα περιπετειώδη γυρίσματαΟι περιπέτειες των γυρισμάτων και οι απίστευτες τεχνικές που αναπτύχθηκαν προκειμένου να φαίνονται όλα αληθινά, θα μπορούσαν να αποτελέσουν το θέμα ενός βιβλίου. Ο Σπίλμπεργκ που ήθελε να κινηματογραφήσει τις σκηνές μέσα στο νερό με κοντινά πλάνα, για να μοιάζουν με αυτό που βλέπουν οι άνθρωποι που κολυμπούν, ο κινηματογραφιστής του Μπιλ Μπάτλερ επινόησε ένα νέο εξοπλισμό για να διευκολύνει την υποβρύχια λήψη, συμπεριλαμβανομένης μιας εξέδρας για να διατηρεί την κάμερα σταθερή και ένα υποβρύχιο κουτί κάμερας. Μετά έπρεπε να βρεθεί ο φονικός καρχαρίας. Αρχικά οι παραγωγοί είχαν την ιδέα να εκπαιδεύσουν έναν... μεγάλο λευκό καρχαρία, αλλά αυτό ήταν αδύνατο. Έτσι, σχεδιάστηκαν τρεις καρχαρίες για κάθε πλευρά των πλάνων, από τον καλλιτεχνικό διευθυντή και σχεδιαστή παραγωγής Τζόε Άλβες. Τα θαλάσσια θηρία κατασκευάστηκαν από την Rolly Harper's Motion Picture, ενώ ακολούθησε ολόκληρη επιχείρηση για να μεταφερθούν και να τοποθετηθούν στο σετ. Επίσης, κατασκευάστηκαν δύο πανομοιότυπα μοντέλα του σκάφους «Όρκα», το ένα αποκλειστικά και μόνο για τη βύθισή του. Επίσης, ακόμη ένας λόγος που η παραγωγή ξέφυγε κατά πολύ από το αρχικό πλάνο ήταν οι καθυστερήσεις και οι δυσκολίες των γυρισμάτων, που έγιναν για πρώτη φορά στον ωκεανό, αλλά και στην τελειομανία του σκηνοθέτη. Πάντως, οι καθυστερήσεις, αποδείχθηκαν ευεργετικές από πολλές απόψεις, καθώς βελτιώθηκε το σενάριο, ενώ η ταινία τρόμου μεταμορφώθηκε σε στυλ Χίτσκοκ και τα πολιτικά της νοήματα έγιναν πιο διαυγή.Το στόριΤο στόρι, λίγο πολύ γνωστό. Σε ένα νησί, όπου όλα κυλούν ήρεμα και το κύριο εισόδημα των κατοίκων του έρχεται από τον τουρισμό, με την έναρξη της θερινής περιόδου εμφανίζεται ένας λευκός καρχαρίας που επιτίθεται σε ανθρώπους. Αν και ο αρχηγός της αστυνομίας, που φοβάται τη θάλασσα, επιμένει να κλείσουν οι παραλίες για την ασφάλεια των παραθεριστών, ο δήμαρχος, αρνείται φοβούμενος την οικονομική καταστροφή. Όταν όμως, ο αριθμός των θυμάτων αρχίζει να αυξάνεται ο αρχηγός θα προχωρήσει μαζί με έναν έμπειρο καπετάνιο, κυνηγό καρχαριών κι έναν ωκεανογράφο να βγουν στον ωκεανό για να εντοπίσουν και να σκοτώσουν το θαλάσσιο τέρας.Θαυμαστή πολιτική αλληγορίαΗ αλληγορική διάσταση της ταινίας, ξεκινά ακόμη και με την ονομασία του θέρετρου, Amity (Συμφιλίωση), ενώ τόσο η στάση του δημάρχου και των αξιοσέβαστων κατοίκων, που δεν διστάζουν σε τίποτα μπροστά στο κέρδος και την ανάπτυξη του τουρισμού, αναδεικνύουν την κατηφορική φόρα που είχε πάρει από τότε το κυρίαρχο αμερικάνικο ρεύμα. Ταυτόχρονα, φωτίζεται η θέληση του ανθρώπου για να τιθασεύσει τη φύση, αλλά και η τραυματική ιστορία ενός έθνους, που πίσω από κραυγαλέους εορτασμούς περί Ανεξαρτησίας και Δημοκρατίας, κρύβει τα εγκλήματά του κατά της ανθρωπότητας (χαρακτηριστική η σκηνή για την ατομική βόμβα του ‘45) και της συμβολικής του τιμωρίας που έρχεται από τον καρχαρία και τον αποτρόπαιο θάνατο του κυνηγού του, κατάλοιπο της ψυχροπολεμικής Αμερικής. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι θα γλυτώσουν από τα σαγόνια ο ωκεανογράφος, που αντιπροσωπεύει τη νέα γενιά, που ακόμη δεν έχει πάρει πάνω της τα κρίματα του παρελθόντος και ο αστυνόμος που δεν θέλει «να σώσει τον κόσμο», ούτε να επιβληθεί στη φύση, αλλά να προστατέψει, όπως επιβάλει το καθήκον του, τους συνανθρώπους του.Σκηνοθετική δεξιοτεχνίαΗ υποδειγματική σκηνοθεσία του Σπίλμπεργκ θα αλλάξει τα δεδομένα στο αμερικάνικο σινεμά, διατηρώντας αξεπέραστα την αρραγή ενότητα χρόνου, χώρου και δράσης, εξαιρετικό συγχρονισμό και δημιουργικές καλλιτεχνικές παρεμβάσεις, που θα καταστήσουν την ταινία, μία από τις σημαντικότερες όλων των εποχών. Όμως, δίπλα του, ο Σπίλμπεργκ, εκτός από μία έξοχη τριάδα πρωταγωνιστών, με τον Ρόμπερτ Σο να ξεχωρίζει, είχε και μια σειρά θαυμαστών επαγγελματιών (ήχος, μοντάζ, διεύθυνση φωτογραφίας, καλλιτεχνικής διεύθυνσης, εφέ), ενώ η υποβλητική μελωδία του μόνιμου συνεργάτη του Τζον Γουίλιαμς, προκαλεί ανατριχίλες ακόμη και όταν την ακούς σε ένα ορεινό θέρετρο ή ακόμη και σε ένα λούνα παρκ. Δεν μπορεί θα κοιτάξεις πίσω σου…ΤύψειςΔυο χρόνια πριν, ο Σπίλμπεργκ εξέφρασε τις τύψεις του και ότι ήταν «πραγματικά μετανιωμένος» για τη δυσφήμιση των καρχαριών και τη ραγδαία συρρίκνωση του πληθυσμού τους, ενισχύοντας ταυτόχρονα και την επιθυμία πολλών ανθρώπων για «σούπα με πτερύγια καρχαρία». Αρκεί να μην μετάνιωσε, ο μεταμορφωμένος και οσκαροθήρας Σπίλμπεργκ και για όλα τα άλλα που αναδεικνύει η ταινία και παραμένουν δυστυχώς επίκαιρα...*Με πληροφορίες του Χάρη Αναγνωστάκη (ΑΠΕ-ΜΠΕ)